Rehabilitacja zawodowych zaburzeń głosu

Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego 

Funduszu Społecznego. 

Numer projektu: WND-POKL.02.03.01-00-002/08 

Copyright © by Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera 

Łódź 2009 

Autorzy: 

prof. dr hab. med. Mariola Śliwińska-Kowalska 

dr med. Ewa Niebudek-Bogusz 

mgr Ewelina Woźnicka 

mgr Iwona Korczak 

mgr Emilia Ziatkowska 

Klinika Audiologii i Foniatrii 

Instytut Medycyny Pracy im. prof. Jerzego Nofera, 

ul. Św. Teresy 8, 91-348 Łódź 

dr med. Anna Sinkiewicz 

Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr J. Biziela w Bydgoszczy 

Zakład Foniatrii i Rehabilitacji Głosu CM UMK 

85-168 Bydgoszcz, ul. Ujejskiego 75 

dr Jacek Pyżalski 

dr Piotr Plichta 

Wyższa Szkoła Pedagogiczna, 

ul. Żeromskiego 115, 90-542 Łódź 

Krajowe Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu Pracy 

Instytut Medycyny Pracy im. prof. Jerzego Nofera, 

ul. Św. Teresy 8, 91-348 Łódź 

mgr Zofia Minkiewicz 



mgr Joanna Hima 



Klinika Laryngologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, 

ul. Kopcińskiego 22, 90-153 Łódź 

dr Sławomir Marszałek 

Zakład Lekkiej Atletyki, Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu, 

ul. Królowej Jadwigi 27/39, 61-871 Poznań 

Oddział Chirurgii Głowy i Szyi i Onkologii Laryngologicznej, 

Wielkopolskie Centrum Onkologii, Poznań

SPIS TREŚCI 

Spis treści 

Wstęp . ....................................................... 5 

Aspekty zdrowotne a wybór zawodu nauczyciela. ....................... 6 

I. NARZĄD GŁOSU ............................................ 7 

1.1. Budowa i czynność narządu głosu ........................ 7 

1.2. Metody badania narządu głosu. ......................... 12 

II. ROZWÓJ ZABURZEŃ GŁOSU O PODŁOŻU ZAWODOWYM. ........ 17 

2.1. Przyczyny problemów z głosem u nauczycieli. .............. 17 

2.2. Obciążenia psychospołeczne w zawodzie pedagoga.............19 

2.3. Stres a rozwój dysfonii zawodowej ....................... 21 

2.4. Narząd ruchu a rozwój dysfonii zawodowej ................ 24 

2.5 Rodzaje i objawy zaburzeń głosu o podłożu zawodowym. ..... 28 

III. PROFILAKTYKA I REHABILITACJA ZABURZEŃ GŁOSU .............. 35 

3.1. Rehabilitacja foniatryczno-logopedyczna – ćwiczenia 

technik emisji głosu .................................. 36 

3.2. Elementy psychoterapii w leczeniu zaburzeń głosu ........... 54 

3.3. Elementy fizjoterapii w leczeniu zaburzeń głosu ............. 58 

3.4. Zasady higieny pracy i życia nauczyciela .................. 60 

Słowniczek wyrazów i określeń .................................... 65 

Literatura. .................................................... 67 

Załączniki .................................................... 69 

3

4 

Rehabilitacja zawodowych zaburzeń głosu

Wstęp 

Głos jest podstawowym narzędziem pracy nauczyciela. Mimo, że wszyscy mówimy 

dużo i narząd głosu może sprostać niezmiernie wygórowanym wymaganiom (np. 

u śpiewaków), to jednak w tej szczególnej grupie zawodowej, jaką stanowią nauczyciele, 

problemy dotyczące fonacji występują znacznie częściej, stając się niekiedy 

nawet przyczyną konieczności rezygnacji z pracy w zawodzie. W jaki sposób zadbać 

o głos tak, aby służył przez wiele lat, pozwalając na osiągnięcie satysfakcji zawodowej, 

a w wieku emerytalnym umożliwiając czytanie wnukom bajek na dobranoc? 

Mamy nadzieję, że wiedzy na ten temat dostarczy niniejsze opracowanie. W pierwszej 

części zawiera ono informacje dotyczące budowy i funkcjonowania narządu 

głosu, zasad prawidłowej emisji głosu, roli stresu zawodowego w rozwoju zaburzeń 

głosu oraz objawów i charakteru chorób zawodowych narządu głosu. 

Druga część opracowania zawiera omówienie metod profilaktyki i rehabilitacji 

zawodowych zaburzeń głosu, z uwzględnieniem nauki prawidłowych technik emisji 

głosu, higieny pracy, a także roli fizjo- i psychoterapii. Dołączone są zestawy ćwiczeń 

oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych możliwych do samodzielnego 

przeprowadzenia oraz praktyczne uwagi jak radzić sobie ze stresem w miejscu pracy 

i życiu osobistym, aby uniknąć syndromu „wypalenia zawodowego”. 

Materiały adresowane są do nauczycieli jak i innych grup zawodowych pracujących 

głosem, a także do lekarzy, logopedów i terapeutów mowy. Mogą być również przydatne 

dla lekarzy pierwszego kontaktu, którym zawód – nauczyciel powinien kojarzyć 

się z koniecznością szczegółowej oceny narządu głosu i prowadzenia działań edukacyjnych 

w zakresie prawidłowej emisji głosu. Mamy nadzieję, że opracowanie pozwoli 

na zrozumienie zasad funkcjonowania narządu głosu oraz podjęcie świadomych działań 

w kierunku doskonalenia i utrzymania jego pełnej wydolności do późnych lat życia. 

prof. dr hab. med. Mariola Śliwińska-Kowalska 

dr med. Ewa Niebudek-Bogusz 

5

6 

Rehabilitacja zawodowych zaburzeń głosu 

Aspekty zdrowotne a wybór zawodu nauczyciela 

Decydując się na wybór zawodu nauczyciela należy mieć pełną świadomość, 

że narząd głosu będzie podstawowym narzędziem pracy, a zakres i sposób jej wykonywania 

może narzucić mu ogromne obciążenia. Dlatego, oprócz predyspozycji 

psychicznych, o wyborze zawodu nauczyciela powinna decydować ocena możliwości 

narządu głosu i mowy do podjęcia stawianych mu w przyszłości wymagań. 

Najważniejsze warunki zdrowotne/czynnościowe istotne dla pracy w zawodzie 

nauczyciela to: 

– prawidłowo rozwinięty narząd głosu (nie mogą istnieć anatomiczne wady rozwojowe), 

– brak przewlekłych zmian chorobowych w obrębie narządu głosu i mowy, gardła 

i jamy nosowej (takich jak np.: przewlekłe zapalenia błony śluzowej górnych dróg 

oddechowych, wady powodujące upośledzenie drożności nosa, wady powodujące 

niewydolność oddechową, alergie – objawiające się upośledzoną drożnością 

nosa, zaburzenia wykorzystania rezonatorów), 

– skala głosu mieszcząca się w granicach normy dla głosu nieszkolonego, 

– prawidłowa koordynacja oddechowo-fonacyjna, w której wypracowaniu pomocne 

będą zamieszczone w tym opracowaniu ćwiczenia, 

– prawidłowy czas fonacji, 

– utrwalony stereotyp prawidłowej artykulacji i dobra dykcja, 

– prawidłowy słuch. 

Oczywiście żaden z adeptów szkoły pedagogicznej nie jest w stanie sam odpowiedzieć 

na pytanie, czy spełnione są u niego wszystkie powyższe wymogi, stąd istnieje 

konieczność, przed podjęciem pracy, przeprowadzenia kompleksowej oceny stanu 

dróg oddechowych oraz narządu głosu przez lekarza-foniatrę.

I. NARZĄD GŁOSU 

1.1. Budowa i czynność narządu głosu 

Narząd głosu 

Dźwięki są jednym z ważniejszych źródeł informacji o otaczającym nas świecie. 

Mowa stanowi zaś podstawowy sposób porozumiewania się ludzi, którzy za 

jej pomocą wyrażają dodatkowo emocje, nastroje i przeżycia artystyczne. Mowa 

umożliwia rozwój intelektualny jednostki i kulturowy całej ludzkości. Stanowi ona 

jedną z największych zdobyczy człowieka i jest czynnikiem kształtującym jego 

cywilizacyjny rozwój. 

Głos jest złożonym zjawiskiem akustycznym i mechanicznym. Do jego wytwarzania 

niezbędne jest sprawne funkcjonowanie tzw. traktu głosowego składającego się 

z narządów, które: 

– zabezpieczają przepływ strumienia powietrza wydechowego niezbędnego 

do produkcji głosu; należą do nich: płuca, oskrzela i tchawica, 

– wytwarzają dźwięk (generują tzw. ton podstawowy); narządem tym jest krtań, 

– formują barwę głosu i tworzą głoski; do narządów tych należą: krtań, gardło, 

jama ustna, nos i zatoki przynosowe. 

Do emisji głosu niezbędna jest możliwość tworzenia podstawowego składnika, jakim 

jest dźwięk. W kategoriach fizycznych dźwięk stanowi drgania mechaniczne (akustyczne), 

polegające na ruchu cząstek ośrodka sprężystego względem położenia równowagi. 

Środowiskiem, w którym występują drgania może być dowolny ośrodek płynny, 

gazowy lub stały, a w szczególności powietrze. Przejawem drgań ośrodka powietrznego 

są lokalne zagęszczenia i rozrzedzenia powietrza, w wyniku których powstają 

miejscowe zmiany ciśnienia względem ciśnienia atmosferycznego (zwane ciśnieniem 

akustycznym), rozchodzące się w postaci fal, na które reaguje ucho ludzkie. 

W organizmie człowieka miejscem tworzenia (generatorem) drgań jest krtań. Krtań 

umiejscowiona jest w części środkowej odcinka szyi, między gardłem a tchawicą 

(ryc. 1). Jej długość wynosi około 4–6 cm. Na szyi tworzy widoczną, zwłaszcza 

u mężczyzn, charakterystyczną wyniosłość krtaniową (tzw. „jabłko Adama”). Krtań 

jest zbudowana ze szkieletu chrzestnego, więzadeł i mięśni. Szkielet chrzestny 

tworzy dziewięć chrząstek (trzy parzyste i trzy nieparzyste). 

Poszczególne chrząstki połączone są stawami i więzadłami oraz mięśniami. 

Wyróżniamy dwie grupy mięśni krtani: zewnętrzne i wewnętrzne. Rola mięśni 

zewnętrznych polega na ustalaniu położenia krtani, podnoszeniu jej w górę, 

obniżaniu ku dołowi, przemieszczaniu ku przodowi i do tyłu. Mięśnie wewnętrzne 

krtani, zwłaszcza mięśnie głosowe, odgrywają zasadniczą rolę w procesie fonacji 

(tworzenia dźwięku). 

7

8 


jama nosowa 

jama ustna 

gardło 

krtań 

tchawica 

Rycina 1. Lokalizacja krtani w drogach oddechowych 

wargi 

język 

jabłko „Adama” 

Wnętrze krtani stanowi jama krtani wysłana błoną śluzową, w której części środkowej 

leżą fałdy głosowe. Możemy wyróżnić w niej trzy piętra (ryc. 2): 

– Piętro górne – przedsionek krtani, jest to część leżąca powyżej fałdów głosowych, 

– Piętro środkowe – zawierające fałdy głosowe, które tworzą tzw. głośnię, 

– Piętro dolne – czyli jama podgłośniowa, bezpośrednio łącząca się z tchawicą 

(dolnymi drogami oddechowymi).

nagłośnia 

chrząstka 

nalewkowata 

chrząstka 

tarczowata 

chrząstka 

pierścieniowata 

Opisy po stronie lewej – główne chrząstki 

Opisy po stronie prawej – trzy piętra krtani 

Rycina 2. Schemat ogólny krtani 


przedsionek 

krtani 

(piętro górne) 

głośnia – fałdy 

głosowe 

(piętro środkowe) 

jama 

podgłośniowa 

(piętro dolne) 

Szczególną rolę, ze względu na swoją funkcję fonacyjną, odgrywają fałdy głosowe. 

Stanowią one bowiem element zdolny do drgań. Fałdy głosowe to parzyste struktury, 

w skład których wchodzą więzadła głosowe, mięśnie głosowe, tkanka łączna, 

naczynia krwionośne, nerwy i pokrywająca je błona śluzowa. Przestrzeń zawartą 

między fałdami głosowymi nazywamy szparą głośni. Stanowi ona najwęższą część 

krtani i najwęższą część dróg oddechowych. Fałdy głosowe posiadają właściwość 

zbliżania się i oddalania, co powoduje odpowiednio zwieranie i rozwieranie szpary 

głośni (ryc. 3). 

9

10 


szpara głośni fałdy głosowe 

szpara głośni chrząstki 

nalewkowate 

Rycina 3. Schemat czynności fałdów głosowych 

Zwarcie fałdów głosowych podczas fonacji może być różne, od czego zależy nastawienie 

głosowe. Rozróżniamy trzy rodzaje nastawienia głosowego: 

– Nastawienie miękkie, występujące, gdy fałdy głosowe podczas fonacji zbliżają się 

do siebie, zostawiając wąską, eliptyczną szczelinę, pozwalającą im na swobodne 

drgania. Fałdy są do siebie zbliżone, ale niezbyt silnie zwarte. Miękkie nastawienie 

głosowe jest cechą charakterystyczną głosu fizjologicznego. 

– Nastawienie twarde, występujące, gdy fałdy głosowe mocno się zwierają, zbyt silnie 

napierając na siebie. W takiej sytuacji głos jest twardy i ma charakter eksplozyjny. 

– Nastawienie chuchające, występujące, gdy fałdy głosowe nie stykają się i pozostaje 

między nimi szczelina o różnym kształcie, w zależności od tego, które mięśnie 

uległy porażeniu, czy niedowładowi. Część powietrza wydechowego nie zostaje 

zamieniona na falę głosową, lecz tworzy komponent szmerowy. 

Do powstania dźwięku niezbędne jest wytworzenie drgań powietrza przechodzącego 

przez szparę głośni. Drgania te powstają w krtani na skutek ruchów fałdów głosowych, 

odbywających się w kierunku poprzecznym do ich długiej osi. W znacznym 

uproszczeniu mechanizm ten przedstawia rycina 4.

Strumień powietrza w tchawicy Drgania fałdów głosowych 

Strumień powietrza wydechowego 

w tchawicy jest „motorem” wprawiającym 

w drgania fałdy głosowe 

Rycina 4. Schemat tworzenia dźwięku 


Powtarzające się wielokrotnie w jednostce 

czasu cykle naprzemiennych 

drgań fałdów głosowych powodują 

powstanie dźwięku (tonu krtaniowego) 

Pierwszą fazą, konieczną dla wytworzenia dźwięku, jest wdech, który umożliwia zgromadzenie 

w płucach dostatecznie dużej ilości powietrza. Na skutek czynności mięśni 

oddechowych rozpoczyna się wydech. Powietrze wydychane z płuc jest motorem 

wprawiającym w drgania fałdy głosowe (ryc. 4a). Ponieważ w fazie wydechu szpara 

głośni jest zamknięta (fałdy głosowe ściśle do siebie przylegają), następuje wzrost ciśnienia 

powietrza w okolicy podgłośniowej (poniżej fałdów głosowych). Po przekroczeniu 

wartości krytycznej ciśnienia podgłośniowego następuje rozwarcie szpary głośni. 

Przez szparę głośni przepływa powietrze. Doprowadza to do spadku ciśnienia podgłośniowego 

i powrotu fałdów głosowych do pierwotnego położenia (ich zwarcia). 

Powtarzające się wielokrotnie w jednostce czasu cykle naprzemiennego rozwierania 

i zwierania fałdów głosowych (ryc. 4b) powodują powstawanie drgań powietrza, czyli 

dźwięku. Charakter tego dźwięku (zwanego tonem krtaniowym) zależy od właściwości 

fałdów głosowych – ich długości, napięcia, elastyczności i masy, oraz charakteru 

przepływu powietrza. Upraszczając można powiedzieć, że im dłuższe fałdy głosowe 

tym niższy głos, im krótsze – tym wyższy. Cechy te mogą być modulowane poprzez 

czynność mięśni krtaniowych, a w szczególności przez mięsień głosowy. 

Należy podkreślić, że na elastyczność fałdów głosowych wpływ ma śluz produkowany 

przez gruczoły wydzielnicze błony śluzowej głośni, zapewniający właściwe 

jej nawilżenie. Odpowiedniej lepkości śluz ma działanie ochronne, zapobiega 

nadmiernemu „tarciu” i „przegrzewaniu” się krawędzi fałdów głosowych w trakcie 

11

12 


ich drgań podczas fonacji. Lepkość śluzu zależy od 1. charakteru wchodzących 

w jego skład glikoprotein (m.in. kwasu hialuronowego, którego stężenie jest niższe 

u kobiet), 2. stopnia nawodnienia organizmu oraz 3. niektórych przyjmowanych 

leków (zarówno w postaci wziewnej: np. aerozole stosowane w leczeniu astmy, jak 

i doustnej np. niektóre leki psychotropowe, przeciwalergiczne). Zwiększenie lepkości 

śluzu powoduje większą suchość błony śluzowej krtani oraz wzrost o około 25% 

wartości ciśnienia podgłośniowego, niezbędnego do wzniecenia tonu podstawowego. 

Warunkuje to zmianę jakości i wydolności głosu. Z wyżej wymienionych powodów 

osoby narażone na wzmożony wysiłek głosowy, zwłaszcza kobiety, powinny 

dbać o właściwe nawadnianie narządu głosu (patrz rozdział o higienie). 

Ton krtaniowy posiada określoną wysokość i natężenie, jest jednak słaby i bezbarwny. 

Przechodząc przez struktury leżące powyżej szpary głośni (rezonatory) dźwięk 

ten nabiera odpowiedniej siły i barwy, dzięki wzmocnieniu lub osłabieniu niektórych 

składowych tonu krtaniowego, i przekształca się w głos artykułowany. 

Rezonatory głosowe dzielimy na: 

– Dolne – położone poniżej głośni (krtani); obejmują one tchawicę, oskrzela, 

płuca – często określamy je wspólnie jako rezonator piersiowy. 

– Górne – położone powyżej głośni (krtani); obejmują one zatoki przynosowe, 

jamę nosową, gardło, jamę ustną. Określamy je wspólnym mianem rezonatora 

„nasady”. Część z nich posiada zdolność zmiany swojej objętości i kształtu, co daje 

możliwość odpowiedniej modulacji głosu. Stąd nazywamy je również rezonatorami 

ruchomymi. 

Na skutek ruchów języka, warg, podniebienia, policzków oraz dzięki ruchom 

zwierania i rozwierania szczęk głos artykułowany zamieniany jest w głoski mowy. 

Tworzenie głosu i mowy wymaga wzajemnego współdziałania wszystkich wymienionych 

składowych i pozostaje pod ścisłą kontrolą słuchu oraz ośrodkowego układu 

nerwowego. Uwarunkowane jest ponadto licznymi mechanizmami odruchowymi. 

1.2. Metody badania narządu głosu 

Narząd głosu oceniany jest w badaniu foniatrycznym*. Badanie to u osoby posługującej 

się zawodowo głosem powinno być zawsze poprzedzone dokładnym wywiadem 

dotyczącym środowiska pracy, godzinowego obciążenia głosu dziennie 

i tygodniowo oraz liczby przepracowanych lat w zawodzie. Wywiad powinien też 

uwzględniać informacje dotyczące dotychczasowych zaburzeń głosu i ich leczenia, 

chorób współistniejących, przyjmowanych leków (szczególnie hormonalnych), 

nałogu palenia papierosów oraz wpływu stanów emocjonalnych na jakość głosu. 

Podczas rozmowy z pacjentem nie tylko przeprowadzany jest wywiad lekarski, ale 

także oceniana jest jakość głosu i prawidłowość jego emisji. Ocenie podlega charakter 

głosu, sposób jego tworzenia, tor oddychania, czas fonacji, uczynnianie rezonatorów, 

średnie położenie głosu i jego zakres oraz zdolność kompensacyjna krtani. 

* foniatria – specjalizacja lekarska zajmująca się zaburzeniami głosu, słuchu, mowy i języka


Charakter głosu określany jest jako dźwięczny, matowy, obłożony, ochrypły lub 

zupełny bezgłos. Prawidłowy głos (eufoniczny) w ocenie subiektywnej powinien być 

dźwięczny, czysty, pozbawiony komponenty szumowej, niemęczliwy, bogaty rezonansowo, 

tworzony z miękkim nastawieniem głosowym, bez napięcia wewnętrznego 

i bez napinania mięśni szyi. Wysokość jego powinna odpowiadać płci i wiekowi. 

Głos normalny powinien posiadać odpowiednią „giętkość”, wyrażającą się 

w płynnych zmianach wysokości i głośności w czasie wypowiadania treści słownych. 

Do oceny percepcyjnej (odsłuchowej) głosu służą usystematyzowane skale, używane 

przez foniatrów i terapeutów głosu. Najczęściej stosowana jest skala GRBAS. 

Skala ta opisuje zburzenia głosu, za pomocą dobrze zdefiniowanych pięciu parametrów: 

G (grade of hoarseness) – stopień chrypki, R (roughness) – szorstkość 

głosu wynikająca z nieregularności drgań fałdów głosowych, B (breathiness) – głos 

chuchający, będący wynikiem wydobywania się powietrza w czasie fonacji przez 

niezwartą głośnię, A (asthenic) – głos słaby asteniczny i S (strained) – głos napięty, 

hyperfunkcjonalny. Pięcioparametrowa skala GRBAS posiada cztery stopnie natężenia 

zaburzeń i tak „0” – oznacza głos normalny, „1” – lekkie nasilenie, „2” – mierne, 

„3” – ciężkie nasilenie zaburzenia w odniesieniu do wszystkich parametrów. 

Określając sposób tworzenia głosu zwracamy uwagę nie tylko na napinanie mięśni 

szyi i obręczy barkowej, ale również na poszerzenie żył podczas fonacji, świadczące 

o wadliwym, partym sposobie tworzenia głosu. Obserwując ruchy klatki piersiowej 

podczas oddychania ustalamy tor oddychania: górny-piersiowy, środkowy-piersiowo-brzuszny 

lub dolny-brzuszny. 

Następnie oznaczamy czas fonacji, który jest prostym, lecz wartościowym parametrem 

świadczącym o wydolności narządu głosu. Jego pomiar polega na określeniu 

maksymalnego czasu fonacji głoski „a” podczas pełnego wydechu (wynik jest 

średnią 3 pomiarów); norma: 20 s. Jeżeli wartość pomiaru jest < 20 s, świadczy 

to o skróceniu czasu fonacji i mniejszej wydolności fonacyjnej. 

Ważne dla wzmocnienia i uzyskania indywidualnej barwy głosu jest uczynnianie 

rezonatorów nasady, czyli odpowiednie wykorzystanie jam rezonacyjnych nosa, 

jamy ustnej, gardła oraz zatok przynosowych. Dla oceny uczynniania rezonatorów 

środkowy palec należy przyłożyć do bocznej, kostnej ściany nosa i w sposób ciągły 

fonować głoski „mo-mu-mi”. W trakcie prawidłowej fonacji pod opuszką palca 

powinny być wyczuwane drgania. Średnie położenie i zakres głosu określa się 

za pomocą częstotliwościomierza. Średnie położenie głosu znajduje się najczęściej 

w 1/3 dolnej zakresu głosu i wynosi dla mężczyzn 128 Hz (c), a dla kobiet 256 Hz (c 1). 

Przeciętny zakres głosu obejmuje 1,5–2 oktaw. Zdolność kompensacyjną krtani 

badamy uciskając wcięcie chrząstki tarczowatej ku tyłowi i dołowi – w warunkach 

prawidłowych, po ucisku, stwierdza się obniżenie tonu krtaniowego. 

W kolejnym etapie wykonywane jest rutynowe badanie laryngologiczne z oceną nosa, 

gardła, krtani i uszu. Krtań oglądamy w laryngoskopii pośredniej za pomocą lusterka 

krtaniowego o średnicy 25–30 mm. W badaniu laryngologicznym zwracamy uwagę 

na zmiany patologiczne mogące mieć wpływ na występowanie zaburzeń emisji głosu. 

13

14 


Istotne znaczenie mają m.in. skrzywienie przegrody nosa, krótkie podniebienie 

twarde, czy rozszczepy podśluzówkowe podniebienia miękkiego mogące zaburzać 

pracę rezonatorów. 

Podstawowym badaniem specjalistycznym, pozwalającym precyzyjnie ocenić morfologicznie 

i czynnościowo stan narządu głosu jest wideolaryngostroboskopia 

(fot. 1), składająca się z laryngoskopii lupowej i stroboskopii. 

Fotografia 1. Badanie wideolaryngostroboskopowe 

W laryngoskopii lupowej oceniamy obraz krtani w powiększeniu, szczególnie zwracając 

uwagę na: barwę, kształt i powierzchnię fałdów głosowych i przedsionkowych, zwarcie 

fonacyjne głośni, tendencję do hyperfunkcji, wilgotność błony śluzowej oraz różnicę 

poziomów fałdów głosowych, ewentualnie ich asymetrię. Prawidłowy obraz fałdów głosowych 

w badaniu wideolaryngostroboskopowym przedstawia fotografia 2.

Fotografia 2. Krtań prawidłowa w obrazie wideolaryngostroboskopowym 

Faza fonacyjna (nastawienie miękkie): fałdy głosowe zbliżają się do siebie 

zostawiając wąską szczelinę pozwalającą im na swobodne drgania 


chrząstki 

nalewkowate 

fałdy głosowe 

nagłośnia 

W badaniu wykorzystany jest efekt stroboskopowy, polegający na optycznym złudzeniu 

wynikającym z tego, że wrażenia świetlne trwają dłużej w naszym oku niż 

działający bodziec. Oko ludzkie jest w stanie zarejestrować tylko 5 drgań w ciągu 

1 sekundy. Drgania fałdów głosowych są za szybkie, aby mogły być widziane jako 

oddzielne wrażenia. Jeżeli jednak oświetlimy krtań światłem przerywanym (stroboskopowym), 

o częstotliwości drgań różnej od częstości drgań fałdów głosowych, 

to zaobserwujemy ruchy fałdów głosowych w zwolnionym tempie. Na podstawie 

tak uzyskanego obrazu można ocenić funkcjonowanie fałdów głosowych. Badanie 

laryngostroboskopowe powinno być przeprowadzone w znieczuleniu powierzchniowym, 

aby nadmierne odruchy oraz napięcie mięśni gardła i podniebienia nie 

wpływały na czynność krtani. Badanie wykonuje się obserwując ruchy fałdów głosowych 

przy jednakowym natężeniu głosu w zakresie całej skali głosu, zaczynając 

od rejestru częstotliwości średnich. 

Badania wykonywane za pomocą wideolaryngostroboskopów rejestrowane są na 

taśmie wideo lub zapisywane na dyskach komputerowych. Badanie wideolaryngostroboskopowe 

można wykonać również za pomocą elastycznego laryngofiberoskopu. 

Fiberoskop wprowadzony przez nos na wysokość wejścia do krtani umożliwia 

obserwację krtani w warunkach fizjologicznej fonacji (tj. bez wyciągania języka, 

koniecznego przy stosowaniu laryngostroboskopów sztywnych). 

Badanie wideolaryngostroboskopowe umożliwia różnicowanie zmian czynnościowych 

i organicznych. Jest bardzo przydatne we wczesnej diagnostyce zmian nowotworowych. 

Obraz struktur oraz funkcji krtani można również uzyskać wykonując tomogramy krtani – 

czyli warstwowe zdjęcia radiologiczne. 

15

16 


Wydolność narządu głosowego można ocenić badając natężenie głosu oraz 

zdolność jego zwiększania. Badanie wykonuje się za pomocą miernika poziomu 

dźwięku. Zdolność zwiększania natężenia głosu w różnych jego zaburzeniach jest 

znacznie ograniczona. 

W badaniu foniatrycznym określamy najczęściej podstawowe parametry akustyczne: 

natężenie głosu, zakres głosu mówionego, częstotliwość podstawową głosu Fo. 

Można też wykonać badanie pola głosowego, które jest graficznym przedstawieniem 

zależności poszczególnych tonów z zakresu częstotliwości głosu od natężenia 

(od minimalnego do maksymalnego natężenia, z jakim są one tworzone). Badanie 

to umożliwia obserwację postępów leczenia i rehabilitacji. Coraz częściej jednak do 

kompleksowej oceny czynności narządu głosu stosowana jest komputerowa analiza 

akustyczna głosu. Daje ona możliwość obiektywizacji oceny czynności fonacyjnej 

głośni. Najczęściej uwzględniane parametry to jitter (określa procentowo względne 

zmiany częstotliwości podstawowej głosu), shimmer (określa względne zmiany 

amplitudy/natężenia głosu) oraz NHR (Noise to Harmonic Rate) – określa zawartość 

szumu w sygnale głosu. 

Do oceny wydolności narządu głosu, szczególnie u osób znacznie obciążających 

głos zawodowo, bardzo przydatne jest wykonanie próby obciążeniowej. Test obciążania 

głosu wykonujemy polecając pacjentowi, zagłuszanemu białym hałasem 

o natężeniu 85 dB, czytać przez pół godziny tak głośno, aby sam się słyszał. Wpływ 

wysiłku głosowego na czynność fonacyjną krtani oceniany jest za pomocą wideolaryngostroboskopii 

i komputerowej analizy akustycznej głosu (ewentualnie tylko 

pomiaru natężenia głosu), przed i po obciążeniu głosu. 

Inne instrumentalne metody badania narządu głosu, takie jak elektromiografia, glottografia, 

laryngofotokimografia mają ograniczone znaczenie w rutynowej ocenie 

narządu głosu. 

Obok wymienionego powyżej zestawu badań coraz bardziej docenia się na świecie 

wartość diagnostyczną metody samooceny głosu, dokonywanej przez pacjenta. 

Uznaje się bowiem, że instrumentalne badania specjalistyczne – takie, jak wideolaryngostroboskopia 

czy analiza akustyczna – bez uwzględnienia własnych odczuć pacjenta 

dotyczących jego głosu, są niewystarczające do określenia stopnia upośledzenia 

głosu i jego wpływu na jakość życia. Najpowszechniej stosowanym narzędziem 

subiektywnej oceny głosu jest kwestionariusz określający wskaźnik niepełnosprawności 

głosowej VHI – Voice Handicap Index (załącznik nr 1). Metoda ta jest szeroko 

stosowana w krajach całego świata, ostatnio również w Polsce. Kwestionariusz 

składa się łącznie z 30 pytań, oceniających problemy z głosem w trzech skalach. 

Pytania dotyczą: 1. sfery funkcjonalnej – opisującej wpływ zaburzeń głosu na codzienną 

aktywność społeczno-zawodową; 2. sfery emocjonalnej – oceniającej odczucia 

chorego w stosunku do własnego głosu, oraz 3. sfery fizykalnej – dotyczącej 

odczuwanych dolegliwości fizycznych związanych z chorobą narządu głosu. 

Osoba wypełniająca kwestionariusz przy każdym zdaniu wskazuje 1 z 5 podanych 

odpowiedzi, które są punktowane w skali 0–4, przy czym odpowiedź „nigdy” to 

0 punktów, „prawie nigdy” – 1, „czasami” – 2, „prawie zawsze” – 3, a „zawsze” 

to 4 punkty. Całkowity wynik VHI określa stopień zaburzeń głosu. Uzyskanie 0–30 

punktów określane jest jako brak lub niewielka niesprawność głosu, 31–60 punktów 

to średnia niesprawność głosu, zaś wynik w granicach 61–120 punktów oznacza dużą 

niesprawność głosu i sygnalizuje konieczność pilnej konsultacji foniatrycznej.

Rozwój zaburzeń głosu o podłożu zawodowym 

II. ROZWÓJ ZABURZEŃ GŁOSU O PODŁOŻU 

ZAWODOWYM 

2.1. Przyczyny problemów z głosem u nauczycieli 

Na stan narządu głosu istotny wpływ mają zarówno obciążenia fizyczne, jak i psychospołeczne. 

Szczególnie widoczne jest to u osób posługujących się głosem zawodowo, 

tj. nauczycieli, aktorów, wokalistów, spikerów czy lektorów. Specyfika pracy 

nauczyciela, narażenie na stres zawodowy oraz niekorzystne czynniki środowiskowe, 

sprawiają, że problemy związane z jakością głosu, są w tej grupie zawodowej 

szczególnie nasilone. 

Wśród przyczyn zaburzeń głosu o podłożu zawodowym (dysfonii zawodowych) 

należy wymienić następujące czynniki zewnętrzne: 

– przedłużony czas pracy głosem, 

– praca w hałasie, 

– nieodpowiednie warunki akustyczne sal, 

– brak wyposażenia w aparaturę nagłaśniającą, 

– złe warunki klimatyczne pomieszczeń (suche, przegrzane, zapylone powietrze), 

– częste infekcje dróg oddechowych w środowisku pracy, charakterystyczne zwłaszcza 

dla grupy wiekowej dzieci, 

– obciążenia społeczne wynikające m.in. z wad organizacyjnych oraz nieprawidłowych 

relacji interpersonalnych w placówkach pedagogicznych. 

Do czynników ryzyka powstania schorzeń krtani, specyficznych indywidualnie 

dla osób pracujących w zawodach wymagających specjalnej wytrzymałości głosowej, 

określanych jako czynniki wewnętrzne, można zaliczyć: 

– nieprawidłową technikę emisji głosu, 

– brak przestrzegania higieny narządu głosu (np. palenie papierosów czynne i bierne, 

picie mocnej kawy lub herbaty), 

– nieprawidłowości konstytucjonalne traktu głosowego (np. wrodzone asymetrie 

lub dysplazje krtani, gardła i podniebienia), 

– wadliwą postawę podczas emisji głosu w pracy, 

– przewlekłe choroby laryngologiczne (np. przewlekłe zapalenia zatok lub migdałków), 

– schorzenia ogólne (np. alergie, zaburzenia hormonalne), 

– refluks żołądkowo-przełykowy, często rozpoznawany po raz pierwszy podczas 

endoskopii krtani, 

– zaburzenia adaptacji w stresie zawodowym. 

Dodatkowym czynnikiem ryzyka rozwoju zaburzeń głosu jest niewłaściwe leczenie 

wczesnych objawów dysfonii zawodowych, np. traktowanie tzw. zmęczenia głosowego 

jako ostrego zapalenia krtani. 

Do najważniejszych przyczyn wpływających na stan głosu u nauczycieli należy zaliczyć 

nieprawidłową technikę emisji głosu, co można wiązać bezpośrednio z brakiem 

szkolenia głosu u studentów szkół pedagogicznych. Dopiero od kilku lat przedmiot 

17

18 


ten wdrożono do zakresu nauczania na kierunkach pedagogicznych szkół wyższych. 

Należy podkreślić, że dysfonie zawodowe rzadko występują u śpiewaków czy wokalistów, 

co może mieć związek nie tylko ze specjalnymi walorami ich narządu głosu, 

ale również z długoletnim szkoleniem i doskonaleniem technik emisji głosu. Poprawa 

jakości i wydolności głosu (rehabilitacja głosu) u nauczycieli ma szczególną wagę 

ze względu na szczególny charakter społeczny tej grupy zawodowej. Nieprawidłowy 

głos nauczyciela jest bowiem nie tylko jego indywidualnym problemem zdrowotnym, 

lecz przekłada się także ujemnie na jakość procesu dydaktyczno-wychowawczego; 

może sprzyjać rozwojowi nawyku wadliwego mówienia u dzieci objętych procesem 

nauczania, powodując w konsekwencji rozwój dysfonii dziecięcych. Poprawa emisji 

głosu pedagogów ma pozytywny wpływ na ich samopoczucie i lepszą jakość pracy, 

a w rezultacie również na efektywność nauczania. 

Niekorzystnym czynnikiem występującym powszechnie w środowisku pracy nauczyciela 

jest hałas. Przeciętny poziom hałasu w przedszkolach oraz szkołach na przerwach 

wynosi ponad 75–80 dB, co znacznie przewyższa poziom głośności mowy, 

uniemożliwiając jej słyszenie. Typową reakcją na hałas, szczególnie u początkujących 

pedagogów, jest mówienie „podniesionym głosem” – to jest zbyt głośno i zbyt wysoko. 

Powoduje to wzrost napięcia mięśniowego gardła i szyi oraz twarde nastawienie głosowe. 

W konsekwencji taka hyperfonacja prowadzi do nieprawidłowego (nadmiernego) 

obciążenia fałdów głosowych i powstawania uszkodzeń narządu głosu. Podniesiony 

głos nauczyciela powoduje również nawyk głośnego mówienia u dzieci. 

Dodatkowo hałas ma negatywny wpływ na układ nerwowy i psychikę. Może powodować 

ogólne zmęczenie, drażliwość, podwyższenie ciśnienia krwi, bóle głowy, 

zaburzenia snu. 

Ostatnio zwraca się dużą uwagę na istotną rolę zaburzeń adaptacyjnych w stresie 

w powstawaniu dysfonii zawodowych. Czynniki psychogenne mogą być współodpowiedzialne 

za powstawanie zaburzeń głosu lub też mogą być bezpośrednią ich 

przyczyną. Wyniki wielu badań pozwalają na zaliczenie zawodu nauczyciela do 

„profesji o wysokim poziomie stresu”. Wykazano, że poziom stresu doświadczanego 

przez pedagogów ma podobne natężenie, jak przykładowo stresu występującego 

u kontrolerów lotów. Adaptację w stresie zawodowym mogą utrudniać objawy napięciowe, 

wynikające z nadreaktywności autonomicznego i obwodowego układu 

nerwowego, typowej dla ludzi o wysokim poziomie lęku lub osób nadaktywnych. 

Można wskazać na kilka mechanizmów wyjaśniających związek pomiędzy stresem 

a powstawaniem dysfonii. Należą do nich 1. przenoszenie napięcia (np. z mięśni 

karku i odcinka lędźwiowego kręgosłupa na mięśnie zewnętrzne i wewnętrzne 

krtani), 2. powstrzymywanie się od reakcji (co prowadzi do objawu „zaciśniętego” 

gardła, dławienia gardła), 3. spłycenie oddechu jako utrwalona reakcja na stres, co 

znacznie utrudnia fonację oraz 4. zaburzenia wydzielania śluzu w błonie śluzowej 

układu oddechowego (np. w sytuacjach stresowych występuje charakterystyczna 

suchość w gardle). 

Z kolei dysfonie, które związane są z istotnym dyskomfortem fizycznym, pogorszeniem 

funkcjonowania zawodowego i społecznego mogą w dłuższej perspektywie 

prowadzić do zmian w stanie zdrowia psychicznego i wywoływać takie objawy,


jak obniżony nastrój/depresja, lęk, szczególnie w przypadku osób, u których głos 

jest narzędziem pracy. Wytwarza się swego rodzaju „błędne koło” uzależnień przyczynowo-skutkowych. 

Z wymienionych wyżej powodów u nauczycieli występuje 

relatywnie wysokie ryzyko wystąpienia depresji. Dokładniejsze informacje o stresie 

i wypaleniu zawodowym czytelnik znajdzie w następnych rozdziałach. 

2.2. Obciążenia psychospołeczne w zawodzie pedagoga 

Środowisko pracy nauczyciela obfituje w szeroki zakres obciążeń o charakterze 

psychospołecznym. Konsekwencje ich oddziaływania mogą przekładać się ujemnie 

zarówno na stan zdrowia psychicznego, jak i fizycznego – w tym problemy i schorzenia 

narządu głosu. Warto zwrócić uwagę na fakt, że oddziaływanie czynników 

psychospołecznych na zdrowie przebiega inaczej niż czynników o charakterze fizykochemicznym 

(np. zanieczyszczeń obecnych w środowisku pracy). W przypadku 

tych drugich, szkodliwe skutki są specyficzne dla danego czynnika, który zresztą 

często daje się dokładnie i obiektywnie zmierzyć; mamy wiec zazwyczaj do czynienia 

z oddziaływaniem bezpośrednim. W przypadku obciążeń psychospołecznych, 

„szkodliwy dla zdrowia charakter zdeterminowany jest psychologiczną oceną 

znaczenia, jakie dany czynnik ma dla jednostki. Rozpoznanie znaczenia danego 

elementu prowadzi do powstania określonej emocji, która jest czynnikiem spustowym 

do powstania kolejnych zmian w organizmie, mogących zakończyć się utratą 

zdrowia” [1]. 

Typologia obciążeń psychospołecznych w zawodzie nauczyciela 

Warunki pracy nauczyciela są zróżnicowane w poszczególnych krajach, zarówno 

w odniesieniu do ogólnych ram organizacyjnych np. wysokości wynagrodzenia, 

liczby godzin pracy bezpośrednio z uczniami, jak i ilościowego i jakościowego charakteru 

zadań zawodowych. Nawet w tym samym kraju warunki te bywają zróżnicowane 

w obrębie grupy zawodowej. Zróżnicowanie to może być związane m.in. 

z charakterystyką wychowanka (np. w szkolnictwie specjalnym) czy czynnikami 

w skali mikro (np. organizacja pracy w konkretnej placówce). Warto zatem zawsze, 

chcąc dowiedzieć się, jakim obciążeniom poddany jest konkretny nauczyciel, dokonać 

indywidualnej diagnozy przy użyciu odpowiednich narzędzi. Nim przejdziemy 

jednak do prezentacji takiego narzędzia warto wskazać obszary obciążeń psychospołecznych 

istotnych w zawodzie nauczyciela. 

Dosyć rozbudowaną, ale wcale nie skończoną listę, sporządzili, na podstawie badań 

empirycznych na dużej próbie nauczycieli, Travers i Cooper (cyt. nr 19). 

Do obciążeń psychospołecznych występujących w zawodzie nauczyciela zaliczyli 

oni następujące problemy: 

1. Interakcje nauczyciel – uczeń 

– agresja werbalna ze strony uczniów, 

– 

problemy z utrzymaniem dyscypliny, 

19

20 


– nauczanie uczniów, którzy nie są zmotywowani, 

– bycie świadkiem narastającej agresji pomiędzy podopiecznymi, 

– brak wsparcia ze strony rodziców uczniów, 

– agresja fizyczna ze strony podopiecznych, 

– „pyskówki” na zajęciach. 

2. Zarządzanie/struktura szkoły 

– hierarchiczna natura placówki, 

– brak udziału nauczycieli w podejmowaniu decyzji, 

– nieobecność wsparcia społecznego ze strony przełożonych, 

– słaba komunikacja w zespole współpracowników, 

– konkurencja pomiędzy członkami zespołu. 

3. Przeludnienie w placówkach oświatowych 

– zbyt duża ilość uczniów w klasie/grupie, 

– niekorzystny stosunek ilościowy kadry do podopiecznych (brak etatów), 

– zbyt małe rozmiary pomieszczeń placówki. 

4. Zmiany systemu edukacji 

– ciągłe zmiany dotyczące profesji nauczycielskiej, 

– niewystarczająca bądź nieadekwatna informacja dotycząca wprowadzanych 

zmian. 

5. Ewaluacja pracy nauczycieli 

– nacisk na dobre rezultaty ze strony rodziców podopiecznych, 

– ocena ze strony nadzoru. 

6. Czynniki obciążające nauczycieli pełniących funkcje kierownicze 

– niezrozumienie ze strony podwładnych, 

– nierealistyczne wymagania w stosunku do nauczyciela pełniącego kierowniczą 

rolę, 

– zbyt duża ilość czynności kontrolnych względem podwładnych. 

7. Niski status zawodu i małe możliwości awansu 

– świadomość, że bycie dobrym nauczycielem nie oznacza automatycznie awansu, 

– brak możliwości awansu, 

– obniżający się status społeczny zawodu nauczycielskiego, 

– wysokość wynagrodzenia nieproporcjonalna do wkładu pracy. 

8. Zastępstwa za chorych kolegów 

– nieprzewidywalność terminu zastępstwa, 

– zbyt duża liczba podopiecznych w grupie/klasie spowodowana zastępstwem. 

9. Niepewność socjalna 

– możliwość zwolnienia w wyniku redukcji etatów, 

– niskie zarobki. 

10. Dwuznaczność roli nauczyciela 

– wątpliwości dotyczące zakresu odpowiedzialności zawodowej, 

– nieznajomość szczegółowych wymagań zawodowych, 

– 

poczucie zbyt słabego przygotowania zawodowego.

Ocenie wyżej wymienionych obciążeń psychospołecznych w zawodzie pedagoga 

służy Kwestionariusz Obciążeń Zawodowych Pedagoga (załącznik nr 2). Może on 

być zastosowany indywidualnie przez każdego nauczyciela w celu samooceny. 

Konsekwencje oddziaływania obciążeń psychospołecznych 

Rozpoczynając krótki przegląd negatywnych konsekwencji obciążeń psychospołecznych 

w pracy pedagoga warto podkreślić, że dotyczą one nie tylko samego nauczyciela, 

ale ze względu na szczególny charakter społeczny jego roli zawodowej, 

przekładają się także ujemnie na jakość procesu dydaktyczno-wychowawczego 

i dobro uczniów. 

Obciążenia psychospołeczne występują w znacznym nasileniu nie tylko w zawodzie 

pedagoga, ale i w innych zawodach, w których istotą obowiązków zawodowych 

jest szeroko rozumiana pomoc drugiemu człowiekowi (profesje pomocowe). 

Stwierdzono, że w grupie osób wykonujących profesje pomocowe znacznie częściej 

niż w innych grupach zawodowych występują takie problemy jak uzależnienie od 

legalnych i nielegalnych środków psychoaktywnych, depresja, a nawet zachowania 

suicydalne (samobójcze). Nauczycieli w szczególności dotyczyło wysokie ryzyko depresji. 

Fakt ten posiada szczególne znaczenie, gdyż depresja ma istotne ujemne konsekwencje 

tj. powoduje wysoką absencję w pracy oraz trudności w procesie podejmowania 

decyzji, szczególnie w kontekście zawodowym. Tego typu konsekwencje 

przekładają się nie tylko na obniżenie poziomu dobrostanu nauczycieli, ale także 

na gorszą jakość ich pracy, a co za tym idzie dobro uczniów. 

Ostatnio wiele krajów europejskich boryka się z problemem przedwczesnego przechodzenia 

nauczycieli na emeryturę. Zjawisko to związane jest głównie z problemami 

zdrowia psychicznego, w tym problemami o charakterze psychosomatycznym. 

Problemy te, jak pokazują statystyki, są w grupie nauczycieli znacznie częstsze niż 

wśród innych pracowników sektora publicznego. 

2.3. Stres a rozwój dysfonii zawodowej 


Coraz częściej zwraca się uwagę na to, że czynnikiem etiologicznym zaburzeń głosu 

o podłożu zawodowym mogą być zaburzenia adaptacyjne w stresie (stanowiąc podłoże 

psychogenne dysfonii). 

Jedną z wielu zmian biochemicznych w organizmie człowieka zachodzących 

pod wpływem stresu jest wydzielanie przez gruczoł nadnerczy „hormonu stresu”, 

czyli kortyzolu. Pomaga on w momencie stresu – powodując szybki wzrost adrenaliny, 

podwyższenie tętna, rozszerzenie źrenic, lepsze ukrwienie mięśni. Niestety, 

dobroczynne działanie hormonu stresu chroniące przed działaniem stresora trwa 

krótko. W kolejnej fazie organizm musi zakończyć reakcję i ograniczyć wydzielanie 

tego hormonu. W przeciwnym razie wydzielany stale kortyzol wpływa niekorzystnie 

zarówno na umysł, jak i ciało: „zabija komórki”, wpływa niekorzystnie na układ 

immunologiczny, tym samym zwiększając podatność na choroby; wpływając na 

delikatne struktury i połączenia nerwowe powoduje spadek zdolności poznawczych. 

21

22 


Pojęcie stresu wprowadził do nauki H. Selye. Według niego „stres to dynamiczna 

reakcja adaptacyjna wynikająca z różnicy pomiędzy możliwościami a wymogami 

sytuacji, skłaniająca do podjęcia zachowań zaradczych, które mają przywrócić 

stan równowagi, czyli homeostazę” [14]. Obecnie lekarze i psycholodzy częściej 

posługują się pojęciem allostazy. Allostaza odnosi się nie tylko do aktualnie przeżywanej 

sytuacji wymagającej reakcji tu i teraz”, ale również do oczekiwań, przewidywań 

co do przyszłości, nastawień itp. One również prowadzą do produkcji 

przekaźników stresowych i mogą wyeksploatować organizm tak samo, jak aktualny 

stres. Niestety nasz umysł (zwłaszcza gdy przeżywamy długotrwałe obciążenie) ma 

zdolność do generowania alarmujących i mobilizujących ciało myśli i wyobrażeń 

o przeszłości i przyszłości. A ciało nie odróżnia wspomnień i wyobrażeń od realnego 

„tu i teraz”. Zaczyna żyć w wirtualnej rzeczywistości tworzonej przez umysł 

i reaguje na nią tak, jakby to była rzeczywistość zmysłowa. Większość (80%) objawów 

przeciążenia i wypalenia nie ma nic wspólnego z rzeczywistością, w której 

funkcjonujemy, lecz jest skutkiem negatywnej, utrzymującej ciało w trybie mobilizacji 

aktywności umysłu, wywołując dziesiątki znanych nam objawów, odpowiadając 

za uszkodzenia i blokując funkcje regeneracyjne. 

Dlatego w radzeniu sobie ze stresem tak ważna jest profilaktyka, której istotnym 

elementem jest zapobieganie tworzeniu negatywnych postaw i myśli, nauczenie 

się pozytywnego myślenia. Jeżeli ta „zmora o stu twarzach” nas dopadnie, 

powinniśmy umieć sięgać do arsenału różnych technik, które przywrócą 

nam dobre samopoczucie i pozwolą zregenerować siły do kolejnej trudnej sytuacji. 

Warto bowiem pamiętać, że stres jest naturalnym składnikiem naszego życia. 

Lepiej więc oswoić go, niż walczyć z nim, bo strategia walki zakłada prawdopodobieństwo 

przegranej. W codziennym życiu stres jest nam niezbędny, 

abyśmy w ogóle mogli podjąć działanie! Kiedy nas mobilizuje, określamy go 

mianem eustresu. Gdy jest silny i zaczyna nam szkodzić, mówimy o dystresie. 

Reakcja na stres może przebiegać trzyfazowo: 

1. Reakcja alarmowa – to mobilizacja organizmu do stawiania czoła problemowi. 

Można porównać to do pierwszego etapu wypalenia zawodowego. Jakość pracy 

może jeszcze nie ulegać zmianie. Człowiek podwaja wysiłki, nie daje sobie prawa 

do wypoczynku, nie uskarża się, nie oczekuje tolerancji i współczucia, myśli 

o sobie jako o kimś niezastąpionym. Zaczynają się pierwsze objawy fizyczne. 

Zwykle najpierw daje o sobie znać najsłabszy narząd. Na tym etapie można 

jeszcze samemu sobie pomóc. Wypoczynek może dać efekt, ale jeśli nie włączy 

się konstruktywnych mechanizmów dochodzi do fazy drugiej reakcji na stres. 

2. Faza odporności – organizm przystosowuje się do zaistniałej sytuacji funkcjonując 

stale na podwyższonych obrotach. Obok dolegliwości fizycznych mogą pojawić się 

objawy psychiczne (drażliwość, depresyjny nastrój, itp.), choć jakość pracy w dalszym 

ciągu może być wysoka. Pojawiają się jednak pierwsze zacięcia w trybach doskonale 

funkcjonującej maszyny: zapominanie, błędy, pogarszanie relacji, „dopalacze”, itp. 

Człowiek wkracza na ścieżkę „emocjonalnego bankructwa”. Paradoksalnie choroba 

fizyczna może się na niej zatrzymać, zmuszając do leczenia. Jeżeli nie podejmie się 

środków zaradczych, może dojść do fazy wyczerpania.


3. Faza wyczerpania – w której następuje gwałtowne załamanie. Pojawiają się choroby, 

w skrajnych przypadkach zgon, rozbicie małżeństwa, głębokie uzależnienia, 

poczucie przegranej, depresja itp. Bez długotrwałego leczenia nie można już sobie 

samemu pomóc. Dlatego warto zawczasu kontrolować swój stan fizyczny, emocjonalny, 

poziom motywacji, jakość więzi z ludźmi itp. 

PRZYCZYNY STRESU W PRACY 

Mówiąc „stresor” mamy na myśli powody występowania stresu. Te, które najczęściej 

obecne są w pracy zawodowej można podzielić na kilka rodzajów: 

– czynniki organizacyjne: ilość zadań (za dużo lub za mało pracy), organizacja pracy, 

monotonia, niejasne wymagania, sprzeczne obowiązki, biurokracja, konflikt 

interesów własnych i pracodawcy, itp., 

– czynniki międzyludzkie: trudne relacje, zła komunikacja, zaniedbywanie rodziny, 

mobbing, agresja, niezaspokajanie potrzeb własnych i cudzych itp., 

– czynniki motywacyjne: praca tylko dla pieniędzy, niskie wynagrodzenia, niezaspokajanie 

ambicji, nieobiektywna ocena, brak awansu, degradacja itp., 

– indywidualne: sposób myślenia, typ osobowości, temperamentu itp. 

W obrębie wyżej wymienionych czynników źródła stresu można sklasyfikować 

jako sytuacje: 

– zagrożenia – sfery fizycznej, intelektualnej, społecznej, emocji, 

– zakłócenia – gdy na drodze do celu, w realizacji zamiarów, planów pojawiają 

się przeszkody, 

– przeciążenia – gdy dokucza nam nadmiar wrażeń, obowiązków, bodźców, itp., 

– deprywacji – gdy nam czegoś brakuje, ponosimy straty, nie zaspokajamy swoich potrzeb. 

Należy zwrócić uwagę na to, że czynniki wywołujące stres mogą mieć charakter 

obiektywny i subiektywny. Nad tymi ostatnimi można bardzo efektywnie pracować, 

sięgając do indywidualnych zasobów człowieka. 

Szczególnym rodzajem stresu związanego z wykonywaną pracą jest syndrom 

wypalenia zawodowego. Cechuje go wyczerpanie emocjonalne oraz poczucie 

utraty możliwości wykonywania zawodu w sposób efektywny i z zaangażowaniem. 

Szczególnie narażone na długotrwały stres są zawody związane z koniecznością 

utrzymywania bliskich i intensywnych kontaktów z innymi ludźmi, wymagające długotrwałego, 

emocjonalnego zaangażowania. Długotrwały stres związany z wykonywaniem 

tych zawodów prowadzi stopniowo do fizjologicznych i psychologicznych 

objawów wypalenia takich jak: zmęczenie, bezsenność, bóle głowy, brzucha, uaktywnienie 

różnych chorób, nerwice, depresje, sięganie po używki itp. 

Objawy wypalenia przybierają szczególnie silny wymiar u osób wcześniej mocno zaangażowanych 

w wykonywane prace, które boleśnie przeżyły brak możliwości pomocy 

ludziom, z którymi spotykają się w pracy, brak poczucia wpływu na ich rozwój 

i osiągnięcia, czyli nie osiągnęły z różnych powodów zamierzonych celów zawodowych. 

Zjawiska te bardzo często występują w pracy nauczycieli. Za najistotniejsze 

23

24 


przyczyny wypalenia zawodowego uważa się uogólnione doświadczenie niepowodzenia 

w radzeniu sobie ze stresem i obciążeniem emocjonalnym w wykonywanym 

zawodzie. Przyczyną zawodowego wypalenia nie jest długotrwały stres jako taki, ale 

brak umiejętności radzenia sobie z nim. 

SYMPTOMY STRESU 

Istnieje wiele objawów stresu w różnych obszarach naszego funkcjonowania: 

– reakcje fizyczne: należą do nich napięcia i bóle mięśni i kośćca, problemy 

ze snem, oddychaniem, szczękościsk, suchość w gardle, zaburzenia trawienia, 

zaburzenia układu krążenia, pocenie, omdlenia itp., 

– reakcje emocjonalne i związane z myśleniem: obniżona samoocena, pesymizm, 

bezradność, gniew, nieufność, „gonitwa myśli”, depresja, pustka w głowie, brak 

tolerancji itp., 

– zachowania symptomatyczne: nerwowość ruchów, konfliktowość, płacz, tiki, 

objadanie się, spadek libido, zachowania destrukcyjne itp., 

– zmiany sprawności intelektualnej: trudności w koncentracji, osłabienie pamięci, 

częste pomyłki, uczucie pustki w głowie itp. 

Powyższe reakcje stanowią tylko część objawów stresu występującego w naszym 

życiu. Wyobraźmy sobie, że ktoś przeżywa te i inne skutki działania stresorów nie 

przez dzień, czy dwa, ale przez kilka lat. Niekorzystne, trwałe zmiany fizjologiczne 

i psychiczne są w takich sytuacjach nieuniknione. Mimo, że jesteśmy skonstruowani 

podobnie, zachęcam do skupienia się na chwilę na sobie i uświadomienie, 

gdzie najbardziej i najsilniej umiejscawiają się symptomy stresu? Można zacząć od 

sprawdzenia jak teraz siedzimy, co dzieje się z naszymi plecami i ramionami, szyją 

i gardłem, jak oddychamy, czy bez trudu koncentrujemy się? A gdy jesteśmy w bardzo 

silnym napięciu, gdzie to najsilniej odczuwamy? W brzuchu, ramionach, gardle? 

Poznajmy swój indywidualny sposób reagowania na stres podążając za sygnałami 

z ciała, które kieruje się swoją mądrością; może nam to dać wiele cennych wskazówek 

jak radzić sobie ze stresem. 

2.4. Narząd ruchu a rozwój dysfonii zawodowej 

U nauczycieli z zaburzeniami głosu bardzo często występują nieprawidłowości 

w obrębie narządu ruchu, szczególnie dotyczące układu mięśniowo-powięziowowięzadłowego. 

Dlatego, aby skutecznie rozwiązywać towarzyszące dysfoniom zaburzenia 

i dysfunkcje w obrębie układu mięśniowo-szkieletowego, zwraca się uwagę 

na istotną rolę fizjoterapeuty i osteopaty w specjalistycznym zespole prowadzącym 

diagnostykę i terapię zaburzeń głosu.


Podstawowe zasady oceny fizjoterapeutycznej pacjenta z zawodowymi 

zaburzeniami głosu 

W ocenie układu mięśniowego pacjenta z zawodowymi zaburzeniami głosu ważne 

jest sprawdzenie zakresów ruchów w odcinku szyjnym kręgosłupa. Ich ograniczenie 

świadczy o podwyższonym napięciu mięśniowym i powięziowym badanej okolicy. 

Za normę uznaje się: 

– w rotacji szyi broda powinna osiągnąć linię łączącą oba barki (90 stopni), 

– w skłonie w bok szyja powinna wykonać ruch 45 stopni w każdym kierunku, 

– w skłonie w przód broda powinna dotknąć rękojeści mostka (bez otwierania ust), 

– w skłonie w tył odchylenie głowy powinno być takie, aby czoło stało się 

płaszczyzną poziomą. 

Zaburzenia napięcia mięśni w obrębie stawu skroniowo-żuchwowego także mają 

negatywny wpływ na funkcjonowanie krtani. Dotyczy to szczególnie zaburzeń 

zgryzu, zespołów bólowych stawu skroniowo-żuchwowego, przebytych zabiegów 

operacyjnych na żuchwie. Powyższe problemy mogą istotnie wpływać na asymetrię 

ustawienia żuchwy i tym samym mięśni łączących żuchwę z krtanią. Asymetria napięcia 

oraz ustawienia kości gnykowej i krtani wpływać może na zaburzenia czynności 

mięśni związanych bezpośrednio z fonacją. 

Skrzywienie boczne kręgosłupa (skolioza) ma podobnie wpływ na asymetrię ustawienia 

krtani. Asymetryczne, rotacyjne ustawienie odcinka szyjnego kręgosłupa 

przenoszone jest na krtań szczególnie poprzez poszczególne warstwy powięzi szyi 

oraz przez mięsień zwieracz gardła górny, środkowy i dolny. 

Oceniając postawę ciała oraz poszczególne asymetrie należy zwrócić uwagę na ergonomię 

pracy pacjenta z zaburzeniami głosu. Istotna jest ocena wykonywania przez 

pacjenta czynności ruchowych. Szczególnie dotyczy to sposobu pracy na komputerze, 

gry na instrumencie muzycznym, sposobu siedzenia w pracy, samochodzie. 

Podsumowując, szczególną uwagę podczas wizualnej oceny pacjenta z zaburzeniami 

głosu należy zwrócić na ustawienie głowy i szyjnego odcinka kręgosłupa. 

Poszczególne części badania przedstawiono w poniższej tabeli. 

25

26 


Schemat wizualnego badania fizjoterapeutycznego/osteopatycznego pacjenta 

z zaburzeniami głosu 

Patrząc z przodu ocenie podlega: 

– symetria ustawienia głowy i szyi względem barków i tułowia, 

– uniesienie i ustawienie barków, 

– stopień i ewentualna asymetria napięcia i hyperaktywności mięśni karku i mięśni 

mostkowo–obojczykowo–sutkowych, 

– tor oddychania, ustawienie, kształt klatki piersiowej, 

– asymetria ustawienia żuchwy i napięcia mięśni żwaczy oraz mięśni twarzy, 

– asymetria ustawienia kości gnykowej i krtani, 

– zakresy ruchów czynnych w obrębie odcinka szyjnego kręgosłupa i żuchwy. 

Patrząc z boku ocenie podlega: 

– wysuniecie środka ciężkości ciała w przód/tył względem stóp, 

– stopień wysunięcia głowy do przodu względem linii barków (ustawienie głowy 

w protrakcji/retrakcji), 

– stopień wysunięcia barków względem klatki piersiowej, 

– krzywizna kręgosłupa piersiowego i szyjnego, 

– obecność napięcia tkanek miękkich na przejściu szyjno-piersiowym kręgosłupa 

(tzw. wdowi garb). 

Rola układu mięśniowo-powięziowego w zaburzeniach głosu 

Układ powięziowy, rozumiany jako słabo zorganizowana tkanka łączna, jest ważnym 

elementem narządu ruchu. Jest on wszechobecny w ciele człowieka, obejmując 

wszystkie układy i narządy. Poszczególne warstwy powięziowe, dzięki swojej 

ciągłości, pozwalają przenosić siły i napięcia przez całe ciało. 

Dlatego też fizjoterapeuta czy osteopata, aby uzyskać pożądany efekt terapeutyczny 

w terapii dysfonii winien oceniać całość narządu ruchu w aspekcie zaburzeń przenoszenia 

napięć tkankowych i ich restrykcji. Podczas bezpośredniego badania 

palpacyjnego mogą ukazać się biomechaniczne wzorce przenoszenia się napięć 

i odruchowe rozchodzenia się bólu poprzez występujące punkty spustowe i punkty 

maksymalnie bolesne. Terapia uwidocznionych funkcjonalnych zaburzeń ruchomości 

tkankowej pozwoli zintensyfikować proces rehabilitacji głosu. 

Dla oceny zaburzeń niezbędna jest znajomość struktur anatomicznych mających 

wpływ na powstawanie bądź podtrzymywanie dysfonii. Szczególnie układ mięśniowo-powięziowo-szkieletowo-trzewny 

powinien być traktowany przez fizjoterapeutę 

czy osteopatę jako zwarta całość mająca wpływ na powstałe nieprawidłowości 

czynnościowe w obrębie krtani. 

Dzięki połączeniom więzadłowo-powięziowym aktywny, dynamiczny skurcz 

przepony ma wpływ na odcinek szyjny kręgosłupa. Połączenia te są dodatkowo 

wzmocnione ciągłością układu powięziowego wewnątrz klatki piersiowej. Przepona 

łączy się z osierdziem i opłucną, a te między innymi z powięzią wewnątrzklatkową,


która przechodzi w zespół poszczególnych warstw powięzi szyi; te zaś mają bezpośrednio 

wpływ na krtań. Dzięki łączności tkankowej rozluźnienie i aktywacja przepony oddechowej 

umożliwi zmniejszenie napięcia w obrębie górnego otworu klatki piersiowej 

(tzw. przepony górnego otworu klatki piersiowej) i tym samym w rejonie krtani. 

Ważnym elementem w terapii zaburzeń głosu jest wzajemne oddziaływanie tkanek 

miękkich na szyi. Zaburzenie ruchomości i niefizjologiczne zwiększenie napięcia 

tych struktur niesie za sobą zaburzenia we właściwym ustawieniu oraz funkcjonowaniu 

krtani. Znajomość funkcjonalnych połączeń oraz normalizacja ewentualnych 

zaburzeń ruchomości pomiędzy poszczególnymi mięśniami, warstwami powięzi 

czy stawami kręgosłupa jest istotnym elementem terapii pacjentów z zawodowymi 

zaburzeniami głosu. 

W zakresie kompetencji fizjoterapeuty czy osteopaty znajduje się praca z zaburzeniami 

czynności poszczególnych struktur narządu ruchu, które mają istotny wpływ 

na powstawanie oraz podtrzymywanie problemów z prawidłową fonacją. U pacjentów 

tych obserwuje się często zaburzenie prawidłowej postawy. Jest ona najczęściej 

związana z utrzymywaniem głowy w protrakcji (ryc. 5). Wiąże się to wtórnie z kompensacyjnym 

napięciem mięśni karku, czego wynikiem jest obserwowane zgrubienie 

tkanki łącznej na przejściu szyjno-piersiowym kręgosłupa (tzw. wdowi garb). 

a. właściwe b. w protrakcji 

Rycina. 5. Ustawienie głowy i szyi 

Istotną rolę w narządzie ruchu odgrywają powstałe po urazach bądź zabiegach operacyjnych 

blizny. Mogą one mieć wpływ na powstanie zaburzeń równowagi poszczególnych 

napięć w obrębie układu powięziowego związanego z szyją i krtanią. 

27

28 


2.5. Rodzaje i objawy zaburzeń głosu o podłożu 

zawodowym 

Najczęściej spotykane objawy dysfonii zawodowych to: nawykowe chrząkanie, 

uczucie przeszkody w gardle, zmatowienie głosu, zawężenie skali głosu, skrócenie 

czasu fonacji, okresowe zaniki głosu, utrwalona chrypka, a nawet bezgłos. W początkowym 

okresie zaburzenia tzw. głosu zawodowego mają charakter dysfonii czynnościowych 

tzn. brak jest zmian morfologicznych w narządzie głosu, a dysfunkcja głosu 

jest odwracalna. Dysfonie czynnościowe są wynikiem nieprawidłowych mechanizmów 

fonacyjnych z zaburzoną koordynacją oddechowo-fonacyjno-artykulacyjną. 

U osób pracujących głosem dysfonie czynnościowe wyprzedzają najczęściej pojawienie 

się zmian organicznych na fałdach głosowych. 

Dysfonie czynnościowe mogą występować w trzech postaciach – jako hyperfunkcjonalne 

– najczęstsze (65%), hypofunkcjonalne – 19% i dysfunkcjonalne – 16%. 

Dla zaburzeń głosu o podłożu zawodowym, szczególnie u nauczycieli, charakterystyczna 

jest dysfonia hyperfunkcjonalna, powstała w wyniku przeciążenia głosu, 

w następstwie którego dochodzi do zwiększonego napięcia zmęczeniowego mięśni 

szyi i wewnętrznych krtani. Pacjenci skarżą się na „męczliwość” głosu, dyskomfort 

w okolicy gardła i krtani, a nawet silny ból uniemożliwiający wydobycie głosu 

(odynofonia). Dolegliwości te składają się na obraz tzw. zmęczenia głosowego. 

W zespole zawodowego zmęczenia głosowego dochodzi do redukcji przepływu 

krwi przez tkanki, kumulacji mleczanów w mięśniach krtani oraz wyczerpania 

zapasów glikogenu, podobnie jak ma to miejsce po wysiłku fizycznym w innych 

mięśniach poprzecznie prążkowanych np. u lekkoatlety po przebiegnięciu długiego 

dystansu. Ponadto zwiększona lepkość śluzu tkanek narządu głosu w stadium 

zmęczenia głosowego powoduje większe „tarcie” fałdów głosowych oraz wzrost 

energii cieplnej w trakcie drgań fonacyjnych, czym można tłumaczyć nagminny objaw 

suchości błony śluzowej gardła i krtani, występujący często u tzw. mówców 

zawodowych. Kluczową rolę w nawilżaniu narządu głosu pełni kwas hialuronowy, 

wchodzący w skład śluzu produkowanego przez gruczoły błony śluzowej fałdów 

głosowych. Substancja ta ostatnio jest też chętnie stosowana jako bioimplant w dermokosmetyce. 

Zawartość kwasu hialuronowego w tkankach krtani jest mniejsza 

u kobiet niż u mężczyzn. Może to być jednym z czynników warunkujących częstsze 

występowanie zaburzeń głosu po wysiłku głosowym u kobiet, w tym symptomu 

uporczywej suchości w gardle. 

W dysfonii hyperfunkcjonalnej głos jest oceniany odsłuchowo jako party, ochrypły, 

gardłowy lub nosowy, z ograniczonym rezonansem; tworzony jest z nastawieniem 

twardym. Dochodzi do nadmiernego napinania mięśni szyi, często z widocznym 

rysunkiem wypełnionych naczyń żylnych. Taki stan może powodować usztywnienie 

kręgosłupa oraz jego bóle; postawa ciała jest nieprawidłowa, z usztywnieniem obręczy 

barkowej; występuje tor oddechowy górny z wykorzystaniem jedynie szczytowych 

partii płuc, co skutkuje krótkim czasem fonacji.


Obraz krtani stwierdzany w laryngoskopii pośredniej to: nagłośnia opadająca, często 

uniemożliwiająca obejrzenie krtani w rutynowym badaniu laryngologicznym. 

W takich przypadkach zbadanie krtani jest możliwe tylko podczas laryngoskopii 

lupowej.Widać wówczas fałdy głosowe napięte, brzeżnie przekrwione, ze względu 

na hyperkinetyczny mechanizm fonacji. W zaawansowanym stadium dysfonii hyperfunkcjonalnej 

fałdy głosowe są schowane pod fałdami przedsionkowymi, które 

przejmują funkcję fałdów głosowych w patologicznej tzw. fonacji przedsionkowej, 

na skutek źle ustawionego głosu (fot. 3). 

Fotografia 3. Dysfonia hyperfunkcjonalna – 

obraz wideolaryngostroboskopowy 

fałdy 

przedsionkowe 

nagłośnia 

Faza fonacyjna – zwarcie fałdami przedsionkowymi. Nadmierne zwarcie fonacyjne – 

część nadgłośniowa krtani zasłania fałdy głosowe. 

Czasami przedłużające się i nieleczone objawy zmęczenia głosowego mogą powodować 

dysfonię hypofunkcjonalną. Negatywna adaptacja narządu głosu do długotrwałego 

wzmożonego wysiłku głosowego, może powodować tzw. wrzecionowatą, 

owalną niedomykalność głośni, na skutek osłabienia napięcia (hypotonii) mięśni 

wewnętrznych krtani. W zespole zmęczenia głosowego obserwuje się jednak dużą 

fluktuację zmian oraz duże zróżnicowanie indywidualne. Przykładowo, u osób 

z nieprawidłową techniką emisji, pierwotna dysfonia hyperfunkcjonalna, kompensując 

wysiłek głosowy, prowadzi do hypofunkcji głośni, która jeszcze bardziej nasila 

hyperkinezę mięśni krtani, powodując błędne koło. Daje to w efekcie nadmierne 

przeciążenie i osłabienie mięśni krtani, skutkując coraz większymi zaburzeniami 

głosu, prowadzącymi nawet do utraty głosu – czyli bezgłosu. 

Nieleczone dysfonie czynnościowe ograniczają w znacznym stopniu wydolność narządu 

głosu i uniemożliwiają posługiwanie się głosem w sensie zawodowym. U osób pracujących 

głosem dysfonie czynnościowe wyprzedzają pojawienie się dysfonii organicznych. 

Na skutek przewlekłych mikrourazów głośni podczas fonacji hyperkinetycznej, 

29

30 


(tzw. twarde nastawienie głosowe), powstają różne zmiany patologiczne fałdów głosowych: 

najczęściej guzki głosowe, zmiany naczyniowe: żylaki, wybroczyny krwawe 

(fot. 4), obrzęki czy zmiany przerostowo–polipowate dotyczące zwłaszcza wolnych brzegów 

fałdów głosowych (fot. 5), atrofie mięśni głosowych lub owrzodzenia kontaktowe. 

żylak fałdu 

głosowego 

Fotografia 4. Zmiany naczyniowe fałdów głosowych – faza oddechowa – 


a b 

polip fałdu głosowego 

Fotografia 5. Zmiany przerostowe (polip krtani) – obraz wideolaryngostroboskopowy 

a. Faza oddechowa – na prawym fałdzie głosowym widoczna zmiana przerostowa – 

polip krtani, częściowo zasłaniający szparę głośni 

b. Faza fonacyjna – polip uniemożliwia pełne zwarcie fałdów głosowych


W etiopatogenezie tego ostatniego schorzenia kluczową rolę odgrywa również 

refluks przełykowo-żołądkowy, szczególnie jego odmiana gardłowa. 

Utrwalone zmiany patologiczne krtani ograniczają w znacznym stopniu wydolność 

narządu głosu i uniemożliwiają posługiwanie się zawodowo głosem. 

Definicję chorób zawodowych głosu w sensie medyczno-prawnym podano w obowiązującym 

obecnie wykazie chorób zawodowych (Rozporządzenie Rady Ministrów 

z dn. 30 czerwca 2009, Dziennik Ustaw nr 105) w punkcie 15 i określono jako przewlekłe 

choroby narządu głosu spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym, 

trwającym co najmniej 15 lat. W wykazie ujęto następujące jednostki chorobowe: 

– guzki głosowe twarde, 

– wtórne zmiany przerostowe fałdów głosowych, 

– niedowład mięśni wewnętrznych krtani z wrzecionowatą niedomykalnością 

fonacyjną głośni i trwałą dysfonią. 

Guzki głosowe twarde 

Guzki głosowe, zwane również guzkami śpiewaczymi, są to małe, okrągłe twory 

występujące obustronnie, na granicy 1/3 przedniej i środkowej części fałdów głosowych. 

Powszechnie uważa się, że podstawową przyczyną ich powstawania jest 

nadmierny wysiłek głosowy (fot.6). Wśród innych czynników przyczynowych wymienia 

się: niewłaściwą, zbyt wysoką częstotliwość głosu, nadmierne forsowanie 

głosu o dużym natężeniu, mowę i śpiew w nieodpowiednich warunkach środowiskowych, 

ostre i przewlekłe zapalenia krtani, zmiany alergiczne lub hormonalne. 

Guzki głosowe (śpiewacze) w wieku dojrzałym powstają głównie u kobiet i związane 

są z emisją wysokich dźwięków (kobiety mówią wyżej niż mężczyźni). Utrwalone 

guzki śpiewacze utrudniają pełne zwarcie fonacyjne fałdów głosowych, powodując 

niedomykalność głośni w kształcie klepsydry. Jakkolwiek morfologiczne zmiany 

patologiczne są niewielkie, powodują one duże zmiany głosu. Głos jest ochrypły, 

drżący, chrypka nasila się po dłuższym mówieniu. Zmiany te szczególnie często występują 

u nauczycielek. W początkowym okresie guzki mają charakter obrzękowy, 

„miękki” i ustępują zwykle po ograniczeniu wysiłku głosowego i rehabilitacji głosu. 

Nieleczone przechodzą w guzki twarde, które wymagają interwencji chirurgicznej. 

31

32 


a 

b 

Fotografia 6. Guzki głosowe – obraz wideolaryngostroboskopowy 

a. Faza oddechowa – w 1/3 przedniej części fałdów głosowych widoczne małe okrągłe 

twory (guzki śpiewacze) powstałe na skutek nadmiernego wysiłku głosowego. 

b. Faza fonacyjna – guzki uniemożliwiają pełne zwarcie fałdów głosowych 

guzek 

głosowy

Wtórne zmiany przerostowe fałdów głosowych 


Choroba charakteryzuje się ograniczonymi zmianami przerostowymi fałdów głosowych, 

zlokalizowanymi na ich krawędziach, które są najbardziej narażone na 

mikrourazy w czasie hyperfonacji (fot. 7). Zmiany przerostowe powodują wzrost 

masy fałdów głosowych oraz turbulencje powietrza podczas jego przepływu przez 

głośnię, co znacznie zaburza prawidłową czynność fonacyjną. Główne dolegliwości 

to stała chrypka i obniżenie głosu. Zmiany te szczególnie często powstają, gdy w czasie 

zapalenia krtani na tle infekcyjnym jest ona forsowana do nadmiernego wysiłku 

głosowego, szczególnie przy nieumiejętnej emisji głosu. Zmiany stosunkowo trudno 

poddają się leczeniu zachowawczemu i często wymagają interwencji chirurgicznej. 

We wszystkich przypadkach leczenie fonochirurgiczne powinno być poprzedzone rehabilitacją 

foniatryczną. Podobne postępowanie jest niezbędne w okresie pooperacyjnym. 

Fotografia 7. Wtórne zmiany przerostowe fałdów głosowych – 


Faza prefonacyjna – obustronny przerost polipowaty brzegów fałdów głosowych 

charakterystyczny dla nadmiernego obciążenia głosu o podłożu zawodowym 

zmiany 

przerostowe 

Niedowład mięśni wewnętrznych krtani z wrzecionowatą niedomykalnością 

fonacyjną głośni i trwałą dysfonią 

Patologia ta poważnie ogranicza wydolność krtani. Charakteryzuje się brakiem zwarcia 

fałdów głosowych podczas fonacji, czyli wrzecionowatą niedomykalnością fonacyjną 

głośni (fot. 8). Spowodowana jest hypotonią i atrofią mięśni głosowych, rozwijającą 

się na skutek nadmiernego obciążenia narządu głosu. Należy wykluczyć wszelkie 

inne przyczyny występowania niedowładów np. porażenie nerwu krtaniowego 

po operacji tarczycy. Charakterystyczne objawy niedowładu mięśni wewnętrznych 

krtani uwarunkowanych zawodowo to zmęczenie głosowe oraz zaniki głosu po wysiłku 

głosowym, a nawet bezgłos. Schorzenie to można uznać za chorobę zawodową, 

33

34 


gdy zaburzenia głosu są utrwalone, nie mijają po dłuższym odpoczynku głosowym 

(np. rocznym urlopie dla poratowania zdrowia) i leczeniu foniatrycznym. Niedowłady 

fałdów głosowych powstałe na podłożu nadmiernego przeciążenia mięśni głosowych 

można skutecznie leczyć, o ile zostaną dostatecznie wcześnie wykryte. 

Fotografia 8. Niedowład fałdów głosowych – 


Faza fonacyjna – niepełne zwarcie fałdów głosowych.


III. PROFILAKTYKA I REHABILITACJA ZABURZEŃ 

GŁOSU 

Najskuteczniejszą formą profilaktyki chorób zawodowych głosu jest przestrzeganie 

zasad higieny oraz kształcenie głosu dające gwarancję opanowania prawidłowej emisji 

głosu. Jak wykazały wielośrodkowe badania przeprowadzone w populacji nauczycieli 

w Polsce, większość osób pracujących w zawodzie pedagoga nie jest głosowo 

przygotowanych do podjęcia pracy, wymagającej dużego obciążania narządu głosu 

(cyt. nr 16). Każdy nauczyciel powinien zostać poddany procesowi szkolenia głosu 

w celu uzyskania jak najlepszego stopnia technicznego opanowania procesu fonacji. 

Docelowym wynikiem nauki posługiwania się własnym głosem powinno być umiejętne 

wykorzystanie pracy całego aparatu głosotwórczego, gwarantującego uzyskanie 

najlepszego efektu głosowego jak najmniejszym kosztem. 

U nauczycieli w trakcie badań profilaktycznych, tzw. okresowych, należy bezwzględnie 

wykonać badania laryngologiczne, co najmniej raz na 5 lat (Rozporządzenie 

Ministra Zdrowia z dn. 30 maja 1996). Natomiast badanie foniatryczne powinno 

być wykonywane ze wskazań laryngologicznych, tzn. w każdej sytuacji, gdy laryngolog 

stwierdza odchylenia od stanu prawidłowego. Dotyczy to także przypadków, 

w których typowe leczenie laryngologiczne nie przynosi efektów. Ma to szczególne 

zastosowanie w dysfoniach czynnościowych. 

W leczeniu zaburzeń głosu pedagogów należy pamiętać o uwarunkowaniach zawodowych 

schorzenia. W ogólnoświatowych trendach dotyczących postępowania 

w dysfoniach zawodowych dominuje podejście holistyczne (czyli całościowe). 

Podkreśla się, że celem kompleksowego leczenia zawodowych zaburzeń głosu jest 

przywrócenie takiego stanu narządu głosu, który spełniałby potrzeby pacjenta zarówno 

socjalne i emocjonalne, jak i zawodowe. Jest to w zgodzie ze standardami 

światowymi, w których zwraca się coraz bardziej uwagę na jakość życia osób 

z różnymi chorobami. Nowoczesne pojęcie zdrowia, zgodnie z definicją Światowej 

organizacji Zdrowia (WHO), jest znacznie szerszym pojęciem niż tradycyjne, gdyż 

równie ważne jak aspekty fizjologiczne i biofizyczne choroby, okazują się zmiany 

psychiczne i społeczne w życiu pacjenta. Wiąże się to z wprowadzeniem pojęcia 

„jakości życia” (Quality of life – QoL) i dążeniem do określenia, w jaki sposób dolegliwości 

wynikające z choroby obniżają jakość życia w subiektywnym odczuciu pacjenta. 

Z tego powodu cele terapii dysfonii powinny obejmować aspekty zawodowe 

i socjalne leczonych osób, oczywiście przy uwzględnieniu ich realnych możliwości. 

Do metod terapii zaburzeń głosu należą: 

– rehabilitacja głosu, 

– mikrochirurgia, 

– farmakoterapia, 

– psychoterapia, 

– fizjoterapia, 

– leczenie balneologiczne. 

35

36 


Z wymienionych metod najważniejsza jest rehabilitacja głosu, która ma za zadanie 

przywrócić prawidłową funkcję głosową krtani poprzez korektę emisji głosu, 

usprawnienie narządu głosu i jego powrót do optymalnego działania. W przypadku 

nauczycieli terapia głosu może być prowadzona podczas płatnego rocznego urlopu 

dla poratowania zdrowia, który przysługuje pedagogom zatrudnionym na pełnym 

etacie trzykrotnie w trakcie kariery zawodowej, po przepracowaniu 7 lat (Karta 

Nauczyciela roz. 8, art. 73). Rehabilitacja głosu dotyczy nie tylko dyfonii czynnościowych, 

ale i organicznych, gdy przeważnie konieczne jest także leczenie mikrochirurgiczne. 

Jednak przed wkroczeniem z postępowaniem operacyjnym najpierw 

powinno się prowadzić ćwiczenia emisji głosu. Zdarza się, że zmiany typu guzki 

głosowe, małe przerosty polipowate fałdów głosowych lub owrzodzenia kontaktowe 

ustępują po rehabilitacji głosu, bez konieczności operacji. Gdy jednak zabieg 

chirurgiczny jest konieczny, rehabilitację głosu rozpoczynamy przed zabiegiem, a jej 

kontynuowanie po interwencji chirurgicznej jest wskazane nie tylko dlatego, aby 

poprawić jakość i wydolność głosu, ale również zapobiec nawrotowi schorzenia. 

Leczenie zaburzeń głosu często wymaga kompleksowego, wielospecjalistycznego postępowania, 

w zależności od indywidualnych potrzeb pacjenta. Lekarz specjalista, po 

dokładnej diagnostyce narządu głosu, czasami decyduje o potrzebie konsultacji endokrynologicznej, 

alergologicznej lub gastrologicznej. Ostatnio coraz częściej w proces terapii 

schorzeń narządu głosu włącza się też psychologów i fizjoterapeutów. Rola psychologa 

polega na pomocy w rozwiązywaniu problemów psychicznych pacjenta oraz nauczaniu 

go radzenia sobie ze stresem, który leży u podłoża szeregu chorób narządu głosu. 

Wsparcie psychologiczne często poprawia efekty rehabilitacji głosu. Podobnie, działania 

fizjoterapeutyczne mogą pozytywnie wpłynąć na proces leczenia. Szczególnie w przypadku 

hyperfunkcjonalnych dysfonii, związanych z podwyższonym napięciem mięśniowym 

w rejonie krtani, istotną rolę w wielospecjalistycznym zespole terapeutycznym odgrywa 

fizjoterapeuta, odpowiednio przygotowany do terapii manualnej (masażu) tej okolicy. 

W następnych rozdziałach czytelnik może zapoznać się dokładniej z wymienionymi 

wyżej elementami profilaktyki i rehabilitacji zawodowych zaburzeń głosu tj. z ćwiczeniami 

technik emisji głosu, elementami psycho- i fizjoterapii chorób głosu oraz 

zasadami higieny, których należy przestrzegać w zawodzie nauczyciela. 

3.1. Rehabilitacja foniatryczno-logopedyczna – 

ćwiczenia technik emisji głosu 

Rehabilitacja głosu zawodowego jest jednym z najważniejszych elementów postępowania 

zarówno profilaktycznego, jak i terapeutycznego u osób ze zmianami patologicznymi 

w narządzie głosu. Terapia zaburzeń głosu powinna być prowadzona 

przez lekarza specjalistę (foniatrę lub laryngologa, specjalizującego się w zaburzeniach 

głosu). Ćwiczenia korekty emisji głosu w trakcie rehabilitacji mogą być prowadzone 

przez logopedę/terapeutę głosu, powinny być one dobrane indywidualnie, 

w ścisłej współpracy z foniatrą. Należy podkreślić, że rehabilitacja głosu prowadzona 

przez logopedę, bez lekarskich badań specjalistycznych, może spowodować u osób 

ze zmianami patologicznymi krtani nieodwracalne szkody.


Opisane poniżej ćwiczenia można wykonywać samemu celem szkolenia emisji 

głosu. Najskuteczniejszą formę profilaktyki rozwoju chorób zawodowych jest kształcenie 

głosu dające gwarancję opanowania prawidłowej emisji głosu przed podjęciem pracy 

w zawodzie nauczyciela. 

Podstawowe ćwiczenia relaksacyjne 

Istotnym celem poniżej opisanych ćwiczeń jest rozluźnienie wewnętrznego napięcia, 

w wyniku, którego zmniejszają się negatywne emocje, takie jak lęk, złość, 

gniew, zawiść. Ćwiczenia relaksacyjne to wszelkie metody i sposoby uzyskiwania 

stanu fizycznego i psychicznego odprężenia, czyli tzw. stanu relaksu. W potocznym 

rozumieniu relaks określany jest jako rozluźnienie, odprężenie. Stosując odpowiednie 

techniki relaksacyjne osiągniemy, pożądany w dzisiejszych czasach, spokój wewnętrzny 

i harmonię. Rozluźniając się 2–3 razy dziennie nasze ciało ma czas, aby 

znaleźć swoją wewnętrzną równowagę i radość. Mamy wtedy więcej możliwości, 

aby dać sobie radę z problemami dnia codziennego powodującymi napięcie nerwowe. 

Afirmacje, bądź wyobrażenia stosowane podczas relaksacji powodują lepsze 

nastawienie do siebie, życia i ludzi. Daje nam to możliwość o wiele lepszego analizowania 

i rozwiązywania problemów oraz spojrzenia na nie z dystansu. Te wszystkie 

korzyści możemy uzyskać dzięki regularnej praktyce relaksacji. 

Można je wykonywać samodzielnie. Jest to technika relaksacji, która opiera 

się na założeniu, że ciało i umysł tworzą niepodzielną całość. Jedność psychiczna 

wyraża się m.in. tym, że zaburzenia psychiczne i napięcia emocjonalne powodują 

zaburzenia równowagi neurohormonalnej i wpływają na wzrost napięcia 

mięśniowego. Doprowadzenie do rozluźnienia mięśni pozwala z kolei 

na uzyskanie zmniejszenie napięcia emocjonalnego. 

Poniżej prezentujemy proste ćwiczenia relaksacyjne, które możemy zastosować 

w momencie nadmiernej kumulacji napięć psychofizycznych w naszym ciele. 

Ćwiczenie I 

Ćwiczenia świadomości ciała 

– połóż się na plecach na równym podłożu, 

– ręce wyprostuj wzdłuż tułowia, nogi wyprostowane, 

– zamknij oczy, wycisz się i rozluźnij, 

– powoli i spokojnie przenosimy uwagę na poszczególne części ciała: 

– postaraj się napiąć, a następnie rozluźnić mięśnie całego ciała w określonej 

kolejności poczynając od: głowy, twarzy, szyi, karku; następnie schodzimy coraz 

niżej (klatka piersiowa, brzuch, ręce, nogi aż po stopy), 

– pamiętaj, że jest to systematyczne napinanie, a następnie rozluźnianie poszczególnych 

grup mięśni, 

– kiedy poczujesz całkowite odprężenie i rozluźnienie możesz otworzyć oczy. 

37

38 


Ćwiczenie II 

Ćwiczenia świadomości dźwięków 

– usiądź lub połóż się wygodnie na równym podłożu, nie zamykaj oczu, 

– skoncentruj swoją uwagę na świecie zewnętrznym, obserwuj to, co dzieje się 

dookoła Ciebie, myśl o tych wydarzeniach, 

– teraz zamknij oczy, uspokój swój oddech, oddychaj równo i spokojnie, 

– uświadom sobie dochodzące do Twoich uszu dźwięki bez oceniania i myślenia 

o nich. Usłysz tykanie zegara, śpiew ptaków za oknem, rozmowę za ścianą, zabawę 

dzieci na placu zabaw czy przejeżdżający samochód, 

– na zmianę przenoś uwagę raz na świat zewnętrzny, raz na wewnętrzny. 

Ćwiczenie III 

„Strzepywanie napięcia” 

– stań swobodnie z opuszczonymi rękoma, 

– zaciśnij pięści, podnieś barki i ramiona do góry, jednocześnie wdychając powietrze 

przez nos, 

– zatrzymaj powietrze na krótką chwilę, po czym energicznie strząśnij ramiona w dół, 

jednocześnie rozluźniając pięści i wydychając głośno powietrze ustami, 

– powtórz ćwiczenie kilkakrotnie. 

Ćwiczenie IV 

Ćwiczenia świadomości i wyregulowania oddechu 

– przyjmij najwygodniejszą dla siebie pozycję (usiądź lub połóż się), 

– uświadom sobie, że oddychasz. Ogranicz swoją świadomość do powietrza 

przechodzącego przez Twoje nozdrza. Zwróć uwagę, w jaki sposób powietrze 

wpływa do nosa, a następnie z niego wypływa. Pamiętaj, że to nie jest ćwiczenie 

oddechowe, ale świadomości. Dlatego nie kontroluj oddechu, nie staraj się go 

spłycać albo pogłębiać. Twoim zadaniem jest jedynie jego obserwacja, 

– ćwicz przez kolejne 5 minut. 

Podstawowe ćwiczenia oddechowe 

Celem zaproponowanych ćwiczeń jest wyrobienie właściwych nawyków oddechowych 

tzn. „wyćwiczenie” właściwego toru oddechowego niezbędnego podczas 

wykonywania zawodów związanych z pracą głosem. Dla zrozumienia sensu tych ćwiczeń 

należy przeanalizować przedstawione poniżej 3 typy (tory) oddychania (Ryc. 6, 7, 8).

Profilaktyka i rehabilitacja zaburzeń głosu 

Rycina 6. Typ oddychania piersiowy – podczas wdechu poszerzają się głównie górne 

obszary klatki piersiowej, następuje uniesienie ramion i łopatek, w dalszej fazie następuje 

podciągnięcie brzucha. Tor taki nie jest prawidłowy. 

Rycina 7. Typ oddychania brzuszny – podczas wdechu rozszerzają się 

jedynie dolne partie płuc, część górna klatki piersiowej nie pracuje, 

brzuch wypychany jest na zewnątrz. Tor taki nie jest prawidłowy. 

39

40 


Rycina 8. Typ oddychania piersiowo-brzuszny, tj. brzuszno-przeponowy – podczas 

wde chu następuje równomierne poszerzenie całej klatki piersiowej wspoma gane niewielką 

pracą przepony. Tor taki jest optymalny dla prawidłowej pracy narządu głosu. 

Przed przystąpieniem do ćwiczeń należy ocenić dotychczasowy sposób oddychania. 

W tym celu należy stanąć przed lustrem tak, aby widoczna była twarz i tułów. 

Następnie należy wciągnąć powietrze, które pozwoliłoby na wypowiedzenie frazy 

np. „dzisiaj jest ładna pogoda”. Oceny dokonujemy bezpośrednio po wykonaniu 

wdechu, przed przystąpieniem do mówienia. Zwracamy uwagę na ramiona – czy 

podczas wdechu zostały uniesione, oraz na klatkę piersiową – w jakim obszarze 

została maksymalnie poszerzona. Przy prawidłowo wykonanym wdechu ramiona 

są ustalone, nie zmieniają swojej pozycji, natomiast klatka piersiowa wypełnia się 

równomiernie, rozszerzając jednocześnie na boki w swej części dolnej. Dokonane 

spostrzeżenia pozwolą na ustalenie, czy przystępując do ćwiczeń będziemy doskonalić 

dotychczasowy, prawidłowy sposób oddychania, czy mamy go zmieniać, eliminując 

nieprawidłowe nawyki oddechowe. 

ZASADY OGÓLNE DOTYCZĄCE ĆWICZEŃ ODDECHOWYCH: 

– ćwiczenia należy wykonywać przynajmniej dwa razy dziennie, 

– ćwiczenia należy wykonywać przed jedzeniem lub przynajmniej godzinę 

po posiłku, 

– przed przystąpieniem do ćwiczeń oddechowych należy rozluźnić mięśnie szyi 

(swobodne skręty głowy w prawo i w lewo, ruch okrężny głową, „chowanie” 

głowy w ramionach), 

– podczas ćwiczeń należy zachować prawidłową postawę ciała, 

– podczas ćwiczeń należy zwrócić uwagę na ułożenie głowy (nie należy przechylać 

jej do tyłu ani do przodu)


Ćwiczenie I (fot. 9a i 9b) 

– połóż się na plecach na twardym, równym podłożu, 

– jedną dłoń połóż w górnej części klatki piersiowej (na mostku), drugą pośrodku, 

pomiędzy łukami żebrowymi, 

a. – wykonaj wdech nosem i swobodny wydech ustami (powtórz ćwiczenie kilkakrotnie) 

– kontroluj dłońmi wypełniającą się powietrzem klatkę piersiową, 

b. – wykonaj szybki wdech ustami i nosem, starając się doprowadzić powietrze 

do najniższych pięter klatki piersiowej (dłoń leżąca pomiędzy łukami żebrowymi 

powinna unosić się zdecydowanie, natomiast leżąca w górnej części 

klatki piersiowej w znacznie mniejszym stopniu), 

– napnij mięśnie brzucha starając się przez moment zatrzymać powietrze w płucach, 

– wydychaj powietrze bardzo wolno przez lekko rozchylone usta. 

a. Wdech – klatka piersiowa i brzuch wypychane są ku górze, dłonie kontrolują 

ruchy klatki piersiowej i brzucha 

b. Wydech – brzuch zapada się, dłonie kontrolują ruchy klatki piersiowej 

i brzucha 

Fotografia 9. Ćwiczenie oddechowe nr I 

Ćwiczenie II (fot. 10a i 10b) 

– połóż się na plecach na twardym, równym podłożu, 

– na brzuchu połóż książkę (średniej wielkości i wagi, w miarę ćwiczeń możesz 

stopniowo zwiększać obciążenie), 

– wykonaj wdech ustami i nosem tak, aby książka uniosła się, 

– zatrzymaj na moment książkę w najwyższym punkcie, 

41

42 


– wykonaj wolny wydech tak, aby książka płynnie obniżała się, 

– powtórz ćwiczenie wymawiając przy wydechu wydłużoną głoskę fff… 


– połóż się na plecach na twardym równym podłożu, jak w ćwiczeniu II, 

– na brzuchu połóż książkę, 

– wykonaj wdech ustami i nosem tak, aby książka uniosła się, 

– w trakcie wydechu zrób kilka pauz, utrzymaj książkę przez 2–3 sekundy na tej 

samej wysokości, 

– powtórz ćwiczenie wymawiając przy wydechu głoskę fff… lub sss… 

a. Wdech – książka wypychana jest ku górze 

b. Wydech – książka powoli opada 

Fotografia 10. Ćwiczenie oddechowe nr II 

Ćwiczenie IV (fot. 11a i 11b) 

– stań przed lustrem na lekko rozstawionych nogach, 

– obejmij dłońmi boki klatki piersiowej (na wysokości dolnej części żeber) tak, aby 

kciuki były zwrócone do tyłu, 

– wykonaj szybki, pełny wdech ustami i nosem rozsuwając żebra w bok z równoczesnym 

wysunięciem powłok brzusznych do przodu, 

– wciągnięte powietrze wydychaj wolno i równomiernie, 

– powtórz ćwiczenie wymawiając przy wydechu wydłużoną głoskę fff… lub sss…

a. Wdech – żebra rozsuwają się na 

boki, brzuch wysuwa się do przodu 

– dłonie oddalają się od siebie 


Fotografia 11. Ćwiczenie oddechowe nr IV 

b. Wydech – żebra i brzuch powoli 

wracają do pozycji wyjściowej – dłonie 

zbliżają się do siebie 

Ćwiczenie V 

– stań przed lustrem na lekko rozstawionych nogach, 

– obejmij dłońmi boki klatki piersiowej, jak w ćwiczeniu IV, 

– wykonaj szybki, pełny wdech ustami i nosem, 

– napnij mięśnie brzucha zatrzymując przez moment wciągnięte powietrze, 

– rozpocznij fazę wydechu, wypuszczając powietrze wolno i równomiernie, 

– ćwiczenie wykonuj przy całkowitym rozluźnieniu mięśni szyi, 

– powtórz ćwiczenie wymawiając przy wydechu głoskę fff… 

lub sss… 

Ćwiczenie VI 

– wykonaj wdech jak w ćwiczeniu V, zatrzymując przez moment wciągnięte powietrze, 

– powietrze wypuszczaj wolno, w trakcie wydechu zrób kilka pauz, 

– powtórz ćwiczenie wymawiając głoskę sss…, przerwij wymawianie głoski kilka 

razy robiąc 2–3 sekundowe pauzy. 

Ćwiczenie VII 

– stań swobodnie w lekkim rozkroku, ręce ułóż wzdłuż tułowia, 

– wykonaj szybki, pełny wdech z równoczesnym uniesieniem ramion w bok, 

– powietrze wydychaj wolno, równomiernie opuszczając ręce do pozycji wyjściowej 

43

44 


Ćwiczenie VIII (fot. 12a i 12b) 

– stań swobodnie, 

– jedną rękę połóż na brzuchu, drugą, trzymając zapaloną świecę, umieść w odległości 

około 20–25 cm od twarzy na wysokości ust, 

– wykonaj szybki, pełny wdech ustami i nosem, 

– powietrze wydychaj równomiernie dmuchając tak, żeby utrzymać jak najdłużej 

odchylony płomień świecy, 

– powtórz ćwiczenie dmuchając na płomień tak, by rytmicznie pochylał się i podnosił. 

a. Wdech – dłoń kontroluje ruchy 

przepony 

b. Wydech – strumień powietrza odchyla 

płomień świecy 

Fotografia 12. Ćwiczenie oddechowe nr VIII 

Ćwiczenie IX (fot. 13a i 13b) 

– stań prosto i swobodnie, 

– jedną dłoń połóż na brzuchu, drugą, trzymając kartkę papieru lub kłaczek waty, 

ustaw w odległości około 20–25 cm na wysokości ust, 

– wykonuj naprzemienne szybkie wdechy i intensywne krótkie wydechy, 

– podczas krótkich wydechów – dmuchaj mocno na kartkę papieru (kłaczek waty) 

tak, by równomiernie odchylała się o pewien niewielki kąt,

– szybkie wydechy wykonuj tak, by pracować intensywnie przeponą i mięśniami 

tłoczni brzusznej (podczas krótkiego wydechu musisz czuć krótką intensywną 

pracę mięśni brzucha), szybkie wydechy kontroluj drugą ręką położoną na brzuchu 

(musisz czuć krótkie odepchnięcia dłoni), 

– stopniowo zwiększaj tempo wydmuchów, 

– pamiętaj, aby podczas fazy wydechu nie wydmuchiwać całkowicie do końca 

nabranego powietrza, zawsze powinien pozostać jego mały zapas, 

– ćwiczenie wykonuj swobodnie, bez wysiłku, w stałym spokojnym rytmie. 

a. Wdech – dłoń kontroluje pracę 

przepony 


b. Wydech – strumień powietrza odchyla 

kartkę papieru tym mocniej im 

silniejszy jest wydech, dłoń kontroluje 

pracę przepony i mięśni tłoczni 

brzusznej 

Fotografia 13. Ćwiczenie oddechowe nr IX 

Ćwiczenie X 

Ćwiczenia wydłużania fazy wydechowej 

– stań prosto i swobodnie, 

– wykonaj wdech a następnie zacznij liczyć w myślach 101, 102, 103, 104, 105, 

106… Wypuszczamy powietrze i rozluźniamy wszystkie mięśnie, 

– powtórz ćwiczenie kilkakrotnie starając się policzyć jak najwięcej. 

45

46 


Ćwiczenie XI 

– wymawiaj wyraźnie poniższy tekst, starając się wymówić jak najwięcej słów na 

jednym wydechu; „Ludwiki, Ludwik II,…, Ludwik VIII”, 

– pamiętaj, aby nie wydychać podczas mówienia całego zapasu powietrza. 

Ćwiczenie XII 

– możemy wykorzystywać wszelkiego rodzaju wyliczanki wypowiadane na jednej 

fali wydechowej, 

– pamiętaj, aby tempo było umiarkowane, zwróć uwagę, aby końcowe głoski wersów 

były dobrze słyszalne: 

Siedzi chłop przy stole liczy oka w rosole: jedno oko, drugie oko, trzecie oko, czwarte oko… 

Siedzi kaczka na Dunaju na dwudziestym piątym jaju.(Wdech nosem i liczymy): 

jedno jajo, drugie jajo, trzecie jajo,… (aż do dwudziestego piątego jaja). 

Ćwiczenie XIII 

Ćwiczenia regulacji oddechu 

– ćwiczymy swobodną regulację na zrytmizowanych tekstach literackich, 

np. na fragmentach „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza: 

Słońce ostatnich kresów/ nieba dochodziło,/ 

Mniej silnie, ale szerzej/ niż we dnie świeciło,/ 

Całe zaczerwienione,/ jak zdrowe oblicze/ 

Gospodarza, gdy prace/ skończywszy rolnicze/ 

Na spoczynek powraca;/ już krąg promienisty/ 

Spuszcza się na wierzch boru/ i już pomrok mglisty,/ 

Napełniając wierzchołki/ i gałęzie drzewa,/ 

Cały las wiąże w jedno/ i jakoby zlewa;/ 

I bór czernił się na kształt/ ogromnego gmachu,/ 

Słońce nad nim czerwone/ jak pożar na dachu;// 

Wykonujemy kolejne etapy ćwiczenia: 

– wdech przed każdym wersem, 

– wdech co dwa wersy, 

– wdech co trzy wersy, 

– wdech co cztery wersy, 

– wdech w miejscu średniówki i po wersie, 

– wdech przed każdym wyrazem, 

– 

rozłożenie pauz i wdechów z godnie w wymogami interpretacyjnymi tekstu.


Podstawowe ćwiczenia fonacyjne i artykulacyjne 

Po opanowaniu prawidłowego sposobu nabierania powietrza i właściwego nim gospodarowania 

przy wydechu, można rozpocząć ćwiczenia fonacyjne (głosowe) i artykulacyjne. 

Ważną składową tych ćwiczeń jest uruchomienie i prawidłowe wykorzystanie rezonatorów 

górnych i dolnych, w których dźwięk generowany w krtani ulega wzmocnieniu. 

Równie istotnym elementem prawidłowej emisji głosu jest artykulacja. Jest ona mechaniczną 

stroną słowa, przekształceniem tonu powstałego w krtani na zrozumiałe 

dźwięki mowy. Artykulacja jest niezwykle istotna dla prawidłowej emisji. Im bardziej 

wyrazista i precyzyjna wymowa, tym lepsze ustawienie, brzmienie i prowadzenie 

głosu. Ćwiczenia motoryki narządów artykulacyjnych prezentowane są w załącznikach 

(załącznik nr 3). 

Ćwiczenie I 

– stań przed lustrem, 

– wykonaj pełny wdech, 

– zatrzymaj na moment wciągnięte powietrze, 

– długi wolny wydech rozpocznij z równoczesnym wymawianiem głoski aaa… 

– utrzymaj fonację głoski „a” jak najdłużej, 

– powtórz ćwiczenie wymawiając na wydechu inne samogłoski. 

Ćwiczenie II 

– stań swobodnie w lekkim rozkroku, ręce ułóż wzdłuż tułowia, 

– wykonaj szybki wdech z wyrzuceniem rąk do boku, 

– rozpocznij fonację głoski „a” z równoczesnym opuszczaniem ramion do pozycji wyjściowej, 

– powtórz ćwiczenie wymawiając inne samogłoski. 


– stojąc przed lustrem wykonaj pełny wdech, 

– na długim wydechu płynnie i lekko wybrzmiewaj połączenia samogłosek 

aoe: aaaaooooeeee 

oeu: ooooeeeeuuuu 

aoi: aaaaooooiiii 

– pamiętaj, żeby podczas wykonywania tego ćwiczenia wyraźnie otwierać usta, 

– powtórz ćwiczenie łącząc w trakcie fonacji inne samogłoski. 

Ćwiczenie IV (fot. 14) 


– otwartą dłoń oprzyj na twarzy w okolicy bocznej powierzchni nosa, policzka oraz 

warg, tak, aby nie uciskać nosa, 

– przy zamkniętych ustach opuść lekko żuchwę i płynnie ( legato) wymawiaj 

„mmmm”, następnie przerywając (staccato) „m… m… m… m”, 

– podczas wymawiania staraj się odczuwać wibracje pod dłonią, 

– powtórz ćwiczenie z głoską „n”. 

47

48 


Fotografia 14. Ćwiczenie fonacyjne nr IV. Za pomocą dłoni 

przyłożonej w okolicę policzka wyczuwane są wibracje podczas 

mruczenia „mmm…” 

Ćwiczenie V (fot. 15) 


– połóż dłoń wewnętrzną stroną na czubku głowy, 

– techniką legato wymawiaj głoskę „m”, 

– techniką staccato wymawiaj głoskę „m”, 

– podczas wymawiania głosek staraj się skierować dźwięk w taki sposób, aby pod 

dłonią odczuwać wibracje, 

– 

powtórz ćwiczenie z głoską „n”.

Fotografia 15. Ćwiczenie fonacyjne nr V. Za pomocą dłoni przyłożonej na czubku 

głowy wyczuwane są drgania podczas wymawiania „mmm…” 

Ćwiczenie VI 

– wymawiaj głoskę „m” najpierw techniką staccato, a potem legato, staraj się utrzymywać 

dźwięk na jednym poziomie: 

m m m m m m, a następnie mmmmmm 

– stopniowo dodawaj samogłoski: 

mmmaaaammmaaa… 

mmmooommmooo… 

mmmeeemmmeee… 

mmmuuummmuuu… 

mmmyyymmmyyy… 

mmmiiimmmiii… 


Ćwiczenie VII 

– wykonaj wdech. Na wydechu wypowiadaj delikatnie, swobodnie z miękkim nastawieniem 

poszczególne samogłoski: 

wypowiadaj samogłoskę „a” cichym głosem. 

wypowiadaj samogłoskę „a” naturalnym głosem 

wypowiadaj samogłoskę „a” głośno (ale nie krzycząc). 

wypowiadaj samogłoskę „a” niezbyt wysoko. 

wypowiadaj samogłoskę „a” niezbyt nisko. 

49

50 


Ćwiczenie VIII 

– wykonaj wdech, a następnie wymawiaj techniką legato każdą z samogłosek starając 

prowadzić dźwięk od tonów o częstotliwościach niskich do wysokich 

– wykonaj w ten sam sposób sekwencję: 

tttrrraaa… 

tttrrraaalllaaa… 

tttrrreeellleee… 

tttrrruuullluuu… 

Ćwiczenie IX 

– wykonaj wdech, a następnie wymawiaj techniką legato każdą z samogłosek 

od piano do forte (zaczynamy od dźwięku cichego i wzmacniamy do maksimum) 

Ćwiczenie X 

– Poszczególne samogłoski wymawiamy (lekko i delikatnie) najpierw staccato, 

a potem legato, np.: 

a a a a a a, a następnie aaaaaaaaaa 

o o o o o o, a następnie oooooooooo 

e e e e e e, a następnie eeeeeeeeee 

u u u u u u, a następnie uuuuuuuuuu 

i i i i i i, a następnie iiiiiiiiii 

y y y y y y, a następnie yyyyyyyyyy 

Ćwiczenie XI 

– Fonacja (lekko i delikatnie) techniką staccato: 

la, la, la, la, la 

lo, lo, lo, lo, lo 

le, le, le, le, le 

lu, lu, lu, lu, lu 

la, lo, le, lu 

Ćwiczenie XII 

– Stajemy wygodnie. Nabieramy powietrze nosem i wymawiamy wolno, przedłużając 

samogłoski: 

lan, lon, len, lun, lin, lyn 

oraz 

dan, don, den, dun, din, dyn 

– Wymawiamy, jak poprzednio, wolno i przedłużając samogłoski: 

mam, mom, mem, mum, mim, mym 

oraz 

bam, bom, bem, bum, bim, bym

Podstawowe ćwiczenia koordynacji oddechowo–fonacyjno–artykulacyjnej 

Głównym celem tych ćwiczeń jest utrwalenie wyuczonych elementów prawidłowej 

emisji głosu. Szczególnie uwagę należy zwrócić na postawę ciała, prawidłowy sposób 

oddychania, podparcie oddechowe, dostosowanie długości wydechu do czasu trwania 

wypowiedzi, jakość głosu oraz dostosowanie jego wysokości i natężenia do sytuacji. 

Ważna jest również sprawność narządów artykulacyjnych oraz szeroka artykulacja. 

Ćwiczenie I 

– Przeczytaj tekst półgłosem i pełnym głosem, zachowując odpowiednie tempo 

mowy, stosując odpowiednie długości frazy: 

Murzynek Bambo w Afryce mieszka, 

Czarną ma skórę ten nasz koleżka./ 

Uczy się pilnie przez całe ranki 

Ze swej murzyńskiej pierwszej czytanki./ 

A gdy do domu ze szkoły wraca, 

Psoci, figluje – to jego praca./ 

Aż mama krzyczy: „Bambo, łobuzie!” 

A Bambo czarną nadyma buzię./ 

Mama powiada: „Napij się mleka”, 

A on na drzewo mamie ucieka./ 

Mama powiada: „Chodź do kąpieli”, 

A on się boi, że się wybieli./ 

Lecz mama kocha swojego synka, 

Bo dobry chłopak z tego Murzynka./ 

Szkoda, że Bambo czarny, wesoły, 

Nie chodzi razem z nami do szkoły. 


Wykonujemy kolejne etapy ćwiczenia: 

– wdech przed każdym wersem, 

– wdech co dwa wersy, 

– wdech co trzy wersy, 

– wdech co cztery wersy, 

– rozłożenie pauz i wdechów z godnie w wymogami interpretacyjnymi tekstu. 

Ćwiczenie II 

Ćwiczenia różnych możliwości przetwarzania tekstu słownego 

– interpretuj poniższy tekst na różnych emocjach: 

– mów tekst do śmiechu; 

– lamentując; 

– czytaj z wściekłością; 

– przyjmując ton ironiczny, pogardliwy; 

– wyśpiewaj melodyjnie, przeciągając samogłoski; 

51

52 


– samogłoskuj tekst; 

– półszeptem, ostrzegawczo; 

– czytaj zalotnie, uwodząc słuchacza: 

DO LOSU Julian Tuwim 

Miłość mi dałeś, młodość górną, 

Dar ładu i wysokie żądze. 

I jeszcze na uciechę durniom, 

Raczyłeś dać mi i pieniądze. 

Płonącą kroplą obłąkania 

W mózg szary mój sączyłeś tęczę. 

Miraże wstają wśród mieszkania, 

Palcami w stół na lutni dźwięczę. 

I gdy poniosło, to już niesie, 

Roztrącam dni i rwę na części, 

I w zgiełku wieku, i w rwetesie 

Ubrdało mi się jakieś szczęście: 

Rytmowi przebieg chwil powierzać, 

Apollinowym drżąc rozmysłem, 

Surowo składać i odmierzać 

Wysokim kunsztem słowa ścisłe. 

I wtedy kształt żywego ciała 

W nieład rozpadnie się plugawy, 

Ta strofa, zwarta, zwięzła, cała, 

Nieporuszona będzie stała 

W zimnym, okrutnym blasku sławy. 

Smutku! Uśmiechu! Melancholio! 

W bęben żałobny bije gloria… 

I smutnie brzmi: „Dum Capitolium…” 

I śmieszne jest: „Non omnis moriar”


Ćwiczenia szeptu 

Przeczytaj szeptem poniższy tekst. Zwróć uwagę na wolniejsze tempo mowy, 

wyraźne artykułowanie spółgłosek, dłuższe wymawianie samogłosek, mocne 

i wyraźne końcówki. Ćwicz po jednym zdaniu: 

W polu zatupotały konie. 

Piotr łotr, łotrom kmotr. 

Oko obłoku na otoku. 

Suszarnia suszyła susz. 

Aktualny ideał to przeogromny areał. 

Kiedy susza szosa sucha. 

Idzie Sasza szosą suchą. 

Trzy pstre przepiórzyce przeleciały przez trzy pstre kamienice. 

Kura biała piała, kaczka czkawkę miała. 

W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie. 

Ćwiczenie IV 

– Przeczytaj poniższy tekst zwiększając tempo mowy. Pamiętaj o prawidłowym 

oddechu, wyraźnej artykulacji każdej głoski i wyraźnych końcówkach wyrazów: 

CZYŻYK 

Czesał czyżyk czarny koczek, 

czyszcząc w koczku każdy loczek, 

po czym przykrył koczek toczkiem, 

lecz część loczków wyszła boczkiem. 

KRÓLIK 

Kurkiem kranu kręci kruk, 

kroplą tranu brudząc bruk, 

a przy kranie, robiąc pranie, 

królik gra na fortepianie. 

ŻABA 

Warzy żaba smar, pełen smaru gar, 

z wnętrza gara bucha para, z pieca bucha żar, 

smar jest w garze, gar na żarze, wrze na żarze smar. 


Systematyczne wykonywanie zaproponowanych ćwiczeń pozwoli na opanowanie 

prawidłowej emisji głosu, umożliwiając optymalną pracę narządu głosu w warunkach 

codziennej pracy zawodowej. 

UWAGA: W przypadku pojawienia się jakichkolwiek zaburzeń głosu ćwiczeń nie 

wolno stosować samodzielnie. Po badaniu diagnostycznym ćwiczenia dobierane są 

indywidualnie i prowadzone przez logopedę/terapeutę głosu pod kontrolą foniatry. 

53

54 


Stosowane zgodnie z przeznaczeniem i wprowadzone wcześnie umożliwiają ustąpienie 

dolegliwości i zmian chorobowych charakterystycznych dla nadmiernie przeciążonego 

narządu głosu. W przypadku wystąpienia zaburzeń głosu konieczna jest 

w pierwszej kolejności wizyta u specjalisty foniatry/laryngologa wykwalifikowanego 

w tej dziedzinie. Porada lekarska istotna jest zwłaszcza gdy pojawią się wymienione 

takie objawy chorobowe jak: okresowa lub stała chrypka, załamywanie się głosu, 

zmęczenie głosowe po dłuższym mówieniu, zmiana barwy głosu, okresowy bezgłos, 

zmiana wysokości głosu, trudności i męczliwość podczas mówienia głosem wysokim 

i niskim, uczucie suchości w gardle, krtani, uczucie drapania, zalegania i dyskomfortu 

w gardle i krtani, kaszel, mowa nosowa, zmniejszenie drożności nosa. 

3.2. Elementy psychoterapii w leczeniu zaburzeń głosu 

Wspomagająca rola wiedzy psychologicznej w rozwoju i leczeniu zaburzeń głosu 

na podłożu zawodowym polega na właściwym zrozumieniu działających stresorów, 

odkryciu psychicznych zakłóceń mających wpływ na narząd głosu i jego okolice, 

w tym rozpoznanie ewentualnych wczesnych doświadczeń traumatycznych, a jeżeli 

zaistnieje taka potrzeba – rozważenie decyzji o podjęciu psychoterapii. 

Podstawą wielu problemów psychologicznych jest odcięcie świadomości człowieka 

od jego ciała i tego, co ono ze sobą niesie – czyli uczuć. Izolacja ciała od psychiki jest 

krytycznym mechanizmem nerwicy (zaburzeń lękowych). Jak to się dzieje, że nieuświadomione 

i/lub wyparte przeżycie, emocje, uczucia mogą zaowocować przewlekłym 

napięciem w jakiejś części ciała i w konsekwencji uruchomić zaburzenia na 

tle somatycznym, zwłaszcza gdy istnieje konstytucjonalna podatność? 

Zapraszam do prostego eksperymentu pozwalającego nie tylko lepiej uświadomić 

sobie, ale również poczuć związek ciała z psychiką i przez to lepiej zrozumieć istotę 

ewentualnych dolegliwości na tle psychosomatycznym. 

Zacznijmy sobie wyobrażać, że bardzo mocno chcemy być teraz gdzie indziej, ale ktoś 

zmusza nas do pozostania tu, gdzie jesteśmy. Zamknijmy oczy i róbmy to przez około 

minutę. A teraz skupmy się na sobie. Czy czujemy gdzieś napięcie? Zastanówmy się, 

gdzie zlokalizowało się w ciele uczucie towarzyszące tej fantazji? Niektórzy czują je 

w ramionach, piersiach, nogach, a niektórzy w szczękach, gardle, całej twarzy, szyi lub 

karku. Mięsień napina się, gdy występuje konflikt, gdy jednocześnie chcemy coś zrobić 

i się od tego powstrzymujemy. Rodzajem konfliktu, który powoduje szczególnie silne 

i stałe napięcie jest powstrzymywanie uczuć. Gdy nie chce się wyrazić jakiegoś uczucia 

lub przeżyć go, trzeba zablokować mięsień związany z jego ekspresją. Dzieje się to poprzez 

zwiększenie napięcia mięśniowego. Wszyscy wiemy, jak zaciska się usta, żeby nie 

parsknąć śmiechem lub ściska gardło i brodę, żeby nie płakać. Ponieważ ważną częścią 

przeżywania uczucia są sygnały od mięśni biorących udział w jego wyrażaniu, napięcie 

mięśni jest fizjologicznym odpowiednikiem wypierania odczuć na poziomie psychiki. 

Wyparta myśl czy uczucie manifestuje się jako przewlekłe, niemożliwe do rozluźnienia 

napięcie mięśniowe.


Ważnym elementem związku psychika – ciało jest oddech. Jest on dopływem 

energii do ciała. Chcąc zdusić wrażenia płynące z ciała, uczucia czy emocje 

człowiek hamuje i spłyca swój oddech, jakby „odcinał dopływ paliwa do 

silnika”. Silnik traci moc, zwalnia obroty – ciało nie ma dość energii aby „rozkręcić 

uczucia”. Dopóki nie zajmiemy się tym konfliktem świadomie, robi to 

za nas nasze ciało. Jeżeli dodamy do tego konstytucjonalną podatność – zwiększa 

się prawdopodobieństwo choroby narządu, części ciała itp. Gdy nastąpi 

wgląd, konflikt ma szansę z poziomu ciała przenieść się na poziom świadomości. 

Energia i napięcie zostają uwolnione lub świadomie ponownie zatrzymane. 

Ustrukturalizowany w ciele konflikt psychiczny może mieć charakter sytuacyjny, 

okazjonalny, jak również przewlekły, związany z sytuacjami z dalekiej przeszłości 

osoby. Jest to w tym ostatnim przypadku wskazanie do pracy z psychoterapeutą. 

Opisany powyżej mechanizm leży u podłoża wszystkich zaburzeń emocjonalnych. 

Prowadząc do implozji energii w ciało, może być przyczyną uszkodzeń tkanek, 

w tym zakresie gardła. 

„Język ciała”, aczkolwiek podobny u wszystkich ludzi, jest jednocześnie sprawą 

bardzo indywidualną, kształtuje się w niepowtarzalnych, specyficznych warunkach 

życia każdego z nas już od najwcześniejszego dzieciństwa, a podróż w te rejony 

najbezpieczniej jest odbyć z wykwalifikowanym terapeutą, zwłaszcza gdy występuje 

prawdopodobieństwo dotknięcia urazów i traum. 

JAK SOBIE RADZIĆ ZE STRESEM? 

Doświadczenia lekarzy i psychologów wskazują, że w radzeniu sobie ze stresem 

nie wystarcza pojedyncze czy sporadyczne działanie, lecz trzeba działać na kilku 

poziomach. Uzyskanie trwałych, korzystnych zmian wymaga konsekwencji i czasu – 

co może być powodem rezygnowania przez niektórych z wejścia na ścieżkę zdrowego 

stylu życia. 

Poziom 1 – fizyczny 

To dbanie o właściwą eksploatację części maszyny jaką jesteśmy: witalność, energię, 

właściwe odżywianie, ruch, higienę snu itp. 

Zadbanie jedynie o ten poziom przypomina jednakże „działania jeźdźca bez głowy: 

ruchu dużo, tylko kierunek nie ten”. 

Poziom 2 – werbalny i realny 

To pozytywne, konstruktywne, realistyczne myślenie i działanie, umiejętność szukania 

rozwiązań w trudnych sytuacjach, adekwatne myślenie o sobie, itp. 

Jeżeli jednak ograniczymy się tylko do tego poziomu, może nam grozić „hura optymizm”, 

bez podstaw. Samo pozytywne myślenie wobec sytuacji ekstremalnych nie wystarczy. 

Poziom 3 – postawy i relacje 

To budowanie głębokich i przyjaznych relacji z ludźmi, umiejętność tworzenia 

związków JA – TY będących podstawą niezwykle ważnego dla nas systemu 

społecznego wsparcia. 

55

56 


Niestety samo wsparcie tylko z poziomu trzeciego może prowadzić do samozadowolenia, 

„wzajemnej adoracji”, obniżenia naszej czujności i być „doraźnym plastrem”, 

a nie radzeniem sobie z przyczynami kłopotów. 

Poziom 4 – to poziom pełnionych ról i wyznawanych wartości, życiowej filozofii, 

określania swojego miejsca w świecie zawodowym i nie tylko. 

Jednak myślenie tylko o tym stwarza niebezpieczeństwo życia w nierealnym, 

idealistycznym świecie, w którym konfrontacja z twardymi realiami jest ponad siły. 

Dopiero zintegrowana kontrola wszystkich czterech omówionych wyżej poziomów 

może stworzyć dobre podstawy do radzenia sobie w warunkach dużego przeciążenia, 

zakłócenia, deprywacji, zagrożenia w sytuacjach zawodowych i osobistych. 

Można je uzyskać rozwijając znane, lub otwierając się na nowe techniki, umiejętności 

i strategie, samemu lub korzystając z doświadczenia innych i dostępnej literatury, 

albo też korzystając ze szkoleń, kursów i porad specjalistów. 

Co możemy robić praktycznie, aby ustrzec się przed wypaleniem i przeciążeniem? 

Poniżej wymieniono różne strategie radzenia sobie ze stresem, którymi możemy 

zainteresować się w zależności od subiektywnych potrzeb. 

– pamiętanie o zasadzie „3 razy 8”, czyli 8 godzin snu, 8 godzin pracy, 8 godzin dbania 

o kondycję psychofizyczną i przybliżanie się do niej, gdy tylko to możliwe, 

– nauczenie się właściwego zarządzania sobą w czasie i umiejętnego dzielenia 

spraw na pilne i ważne oraz te, które na liście ważności są dalej, czyli nauczenie 

się wyznaczania priorytetów, 

– wypracowanie umiejętności stawiania sobie celów tak, by były dobrze sformułowane, 

mierzalne, ambitne, ale realne oraz określone w czasie, 

– dokonywanie korekty sformułowania i realizacji celów w obszarze pełnionych 

w życiu ról, zwłaszcza tych, z których realizacji nie jesteśmy zadowoleni lub poświęcamy 

im zbyt mało czasu (perspektywa rodziny, przyjaciół, pracy, zdrowia), 

– ograniczanie nieracjonalnego myślenia, zamartwiania się; jeżeli nie radzimy sobie 

z tym sami, warto skorzystać z porady specjalisty, 

– koncentrowanie się na swoich mocnych stronach i częste myślenie o nich, 

– nauczenie się technik właściwego oddychania, ponieważ przeżywane przez nas 

emocje natychmiast odbijają się w sposobie w jaki oddychamy; złe nawyki w tym 

zakresie zwiększają napięcia i pogarszają stan psychofizyczny, 

– nauczenie się kontrolowania swojej postawy, czyli jak stoimy, siedzimy, chodzimy, 

– zwrócenie uwagi na to jak mówimy, pracujemy głosem, 

– właściwe dozowanie aktywności ruchowej zgodnie z preferencjami i możliwościami, 

– zainteresowanie się medytacją, koncentrowanie się na drobnych czynnościach, 

czytanie tego, co lubimy, 

– dbanie o właściwą higienę snu, zwłaszcza wyciszenie przed pójściem spać, 

– właściwe odżywianie się wg uznanej współcześnie piramidy odżywiania, u podstaw 

której znajduje się aktywność ruchowa, 

– 

nauczenie się technik relaksacyjnych dotyczących całego ciała i jego części.


Ciekawie ujmuje problematykę radzenia sobie ze stresem Wojciech Eichelberger proponując 

program „8 razy O” w cyklach artykułów „Wolni od stresu”. Aby uporać się 

z przykrymi następstwami stresu i symptomami wypalenia oraz utrzymywać dobry stan 

zdrowia psychicznego i fizycznego trzeba opanować osiem różnych umiejętności, które 

pomagają zarządzać zasobami energetycznymi i radzić sobie w sytuacji dużej presji. 

– Oddychanie 

To podstawowe zasilanie organizmu. W przeciążeniu, zagrożeniu i walce oddychamy 

źle i w konsekwencji zwiększamy natężenie przykrych doznań i emocji. 

– Obecność 

Warto zrezygnować z ciągłego „przebywania w izbie pamięci krzywd i niepowodzeń” 

i uprawiania swoistej martyrologii na rzecz zdolności bycia świadomym „tu i teraz”. 

Trzeba nauczyć się kontrolować nawykowe myśli, zamartwianie się, snucie ponurych 

wizji, które mobilizują organizm do reagowania jak na stresor. 

– Oparcie w sobie 

To dobry i świadomy kontakt z ciałem, „mocne stanie na nogach”, dobra kondycja, 

zadbanie o kręgosłup, a także zmiana autodestrukcyjnych wewnętrznych skryptów 

na temat samego siebie i zbudowanie adekwatnej samooceny uwzględniającej 

wiedzę o swoich zasobach i ograniczeniach. 

– Odreagowanie 

To umiejętność konstruktywnego radzenia sobie z trudnymi emocjami, złością, 

gniewem, smutkiem, zazdrością itp, unikanie zalegania afektu, radzenie sobie 

z konfliktami. 

– Odpoczywanie 

To korzystanie z technik relaksacyjnych, właściwa higiena snu, umiejętność 

świadomego sterowania przełącznikiem trybów mobilizacji i regeneracji. 

– „Odpuszczenie” 

To umiejętność odmawiania i rezygnowania, zdolność do regulowania wewnętrznych 

i zewnętrznych presji, dbanie o swoje potrzeby z zachowaniem granic i potrzeb 

innych, uznanie, że nie jesteśmy niezastąpieni, świat nas nie odrzuci, gdy zaczniemy 

o siebie samych zabiegać. 

– Opiekowanie się sobą 

To wgląd w siebie, bycie własnym wymagającym, ale uczciwym trenerem. 

– Odżywianie 

Uwzględnienie w swojej diecie piramidy żywieniowej, z uwzględnieniem ruchu. 

Nie sposób wymienić tutaj i opisać nawet części dostępnych technik pomocnych 

w kształtowaniu powyższych umiejętności na wszystkich poziomach oraz we 

wszystkich aspektach. Zresztą, jak wspomniano wcześniej, jedna lub dwie techniki 

nie wystarczą. Potrzebna jest decyzja o głębokiej zmianie sposobu życia. A każda 

zmiana budzi opór. 

Zapraszam do krótkiego eksperymentu. Usiądźmy wygodnie i załóżmy ręce na piersi. 

Posiedźmy tak kilkadziesiąt sekund. Zwróćmy uwagę jak mamy założone ręce. 

A teraz opuśćmy je na chwilę i załóżmy znowu, ale odwrotnie. Trudne prawda? 

57

58 


Stare nawyki trudno zmienić. Trzeba czasu, energii, wielu powtórzeń, ale przede 

wszystkim decyzji, żeby ten wysiłek podjąć. Jeżeli bardzo dobrze potrafimy nieprawidłowo 

oddychać lub destrukcyjnie myśleć, możemy to robić inaczej tak samo 

skutecznie, ale musimy dać sobie szansę. Niektórzy już to potrafią: 

„Pewnego razu zachodni turyści postanowili wejść na Mount Everest. Wynajęli 

Szerpów, by nieśli ich bagaże. Posuwali się szybko w górę, ale w pewnym momencie 

Szerpowie siedli i nie ruszają się z miejsca. – Co się stało? – zapytali zdziwieni 

turyści. – Nic. – spokojnie stwierdzili Szerpowie. – Po prostu szliśmy za szybko i nasze 

dusze zostały z tyłu. Teraz musimy na nie poczekać.” Cytat pochodzi z artykułu 

„Siódmy dzień święty” zamieszczonego w czasopiśmie Charaktery nr 6/2007. 

W kształtowaniu zachowań sprzyjających zdrowiu, zmianie stylu życia, pracy nad 

destrukcyjnymi aspektami osobowości może pomóc profesjonalna psychoterapia. 

Sięgnięcie po nią można zaliczyć do konstruktywnych sposobów radzenia sobie 

ze stresem i wyczerpaniem. Pamiętajmy, że wbrew opinii niektórych, podjęcie psychoterapii 

świadczy o sile charakteru i determinacji, a nie o słabości! Świadome 

i aktywne wykorzystywanie dostępnych technik może pomóc przejść od stresu 

do wewnętrznej mocy, zmieniać sytuacje kryzysowe w wyzwania i uczynić życie 

bardziej satysfakcjonującym. Znajdźmy w sobie „wewnętrznego opiekuna”. 

3.3. Elementy fizjoterapii w leczeniu zaburzeń głosu 

Rehabilitacja fizjoterapeutyczna, obejmująca „celowaną” terapię manualną mięśni 

i struktur powięziowych szyi i karku, stanowi istotne uzupełnienie rehabilitacji 

foniatryczno-logopedycznej. Właściwe działania odpowiednio przeszkolonego fizjoterapeuty 

pozwolą znormalizować funkcję odcinka szyjnego kręgosłupa, mięśni 

tułowia, szyi oraz krtani, wpływając na poprawę jakości głosu chorych z zawodowymi 

zaburzeniami głosu, szczególnie o typie dysfonii hyperfunkcjonalnej. 

Fizjoterapia tkanek miękkich związanych z krtanią rozpoczyna się badaniem manualnym, 

w którym szczególną uwagę zwraca się na zaburzenia ruchomości poszczególnych 

struktur anatomicznych, obecność podwyższonego napięcia tkanek 

miękkich i ich ewentualną bolesność uciskową. 

Palpacyjnej ocenie powinny podlegać struktury anatomiczne mające bezpośredni 

lub pośredni wpływ na funkcję i ustawienie krtani. 

Ważne także ocenienie symetrii ustawienia krtani i kości gnykowej względem siebie, 

względem kręgosłupa szyjnego i względem żuchwy. W badaniu dynamicznym 

w chwycie tzw. szczypcowym między kciukiem a wskazicielem należy ocenić jakość 

ruchomości (utratę lub jej ułatwienie) podczas przesuwania bocznego: kości gnykowej, 

krtani względem żuchwy i kręgosłupa szyjnego (fot. 16). Asymetria ruchomości 

wskazuje na niewłaściwe napięcie badanych w tym momencie tkanek miękkich.


Fotografia 16. Technika badania i normalizacji zaburzeń ruchomości przesuwania bocznego 

kości gnykowej, krtani względem żuchwy i względem kręgosłupa szyjnego 

Po wykonaniu badania i terapii związanej bezpośrednio z krtanią i mięśniami 

na przedniej stronie szyi, należy także przeprowadzić osteopatyczne badanie kręgosłupa 

szyjnego. Jego poprawna funkcja umożliwia właściwą pracę i ustawienie 

krtani. Badanie osteopatyczne powinno oceniać jakościowo globalną ruchomość 

w odcinku szyjnym kręgosłupa oraz ruchomość poszczególnych jego stawów. 

Opisana wyżej ocena zaburzeń tkanek miękkich, poszczególnych stawów kręgosłupa 

szyjnego oraz krtani powala zastosować indywidualnie dobraną fizjoterapię 

oraz przeprowadzić optymalne dla pacjenta leczenie osteopatyczne. Indywidualna 

ocena powala także zalecić pacjentowi odpowiednio dobrane ćwiczenia, które 

będzie mógł wykonywać samodzielnie. Postępowanie takie pozwoli na zmniejszenie 

negatywnego wpływu przeciążeń narządu ruchu, nieprawidłowej postawy 

ciała, jak również stresu na zaburzenia głosu w dysfoniach zawodowych. 

Usprawnianie całego układu ruchowego powinno obejmować w szczególności: 

– Ocenę ruchomości tkankowej i zastosowanie globalnych manualnych technik 

mięśniowo-powięziowych w okolicy szyi, głowy oraz tułowia w tym: 

– ocenę zakresów ruchów w odcinku szyjnym kręgosłupa i zastosowanie 

technik zmniejszających napięcie mięśni odpowiedzialnych za ograniczenia 

ruchomości ww. okolicy, 

– ocenę ruchomości w obrębie stawu skroniowo-żuchwowego i zastosowanie 

technik zmniejszających napięcie mięśni żwaczy, 

– ocenę postawy tułowia, napięcia mięśni piersiowych większych i zastosowanie 

technik zmniejszających napięcie mięśni odpowiedzialnych za niewłaściwą 

postawę sprzyjającą powstawaniu dysfonii hypermięśniowej, 

– naukę właściwej postawy ciała w pozycji stojącej i siedzącej, 

– ocenę toru oddychania, edukację przeponowego toru oddychania i manualne 

mięśniowo-powięziowe rozluźnianie tkanek miękkich w obrębie powłok 

brzusznych i powięzi zewnątrzklatkowej. 

59

60 


– Zastosowanie „celowanych” manualnych technik związanych bezpośrednio 

z krtanią i jej okolicą, obejmujących: 

– manualne mięśniowo-powięziowe rozluźnianie poszczególnych warstw (blaszek) 

powięzi szyi, 

– mięśniowo-powięziowe rozluźnianie tkanek miękkich okolicy kości gnykowej, 

– manualna ocena i rozluźnianie mięśnia pierścienno-tarczowego i przestrzeni 

pomiędzy chrząstką tarczowatą i pierścieniowatą. 

Podwyższone napięcie mięśni żwaczy, mięśni dna jamy ustnej oraz mięśni nadgnykowych 

ma istotny wpływ na ustawienie krtani w zbyt wysokiej pozycji. Należy je normalizować 

poprzez delikatną relaksację, rozciągnie napiętych tkanek miękkich (fot. 17). 

Fotografia 17. Manualna relaksacja mięśni nadgnykowych 

Manipulacje manualne w rejonie krtani powinien wykonywać wykwalifikowany 

specjalista: foniatra lub fizjoterapeuta/osteopata. Należy pamiętać o niezamierzonych 

efektach ubocznych takiego postępowania w postaci ucisku na tętnicę szyjną 

czy zatokę szyjną. Warto mieć na uwadze możliwość wpływu w ten sposób na zmianę 

ciśnienia i tętna, szczególnie u osób starszych. Istnieje także ryzyko naruszenia blaszek 

miażdżycowych w obrębie tętnic szyjnych. 

3.4. Zasady higieny pracy i życia nauczyciela 

Praca nauczyciela odbywa się głównie w pomieszczeniach zamkniętych (klasach, 

salach wykładowych, aulach). Konstrukcja i warunki w nich panujące powinny być 

optymalne dla narządu głosu. Najważniejsze jest zapewnienie prawidłowego mikroklimatu 

pomieszczenia, na który składają się głównie: wilgotność, temperatura powietrza, 

zapylenie oraz ruch powietrza. Niekorzystnym czynnikiem, występującym 

powszechnie w środowisku pracy nauczyciela, jest również hałas.


Wilgotność i temperatura powietrza 

W pomieszczeniach zamkniętych w okresie grzewczym, który w naszych warunkach 

klimatycznych trwa średnio 7–8 miesięcy, powietrze jest stosunkowo suche. Jego 

wilgotność zwykle nie przekracza 45%. Wartości takie są za niskie dla prawidłowego 

funkcjonowania narządu głosu. Przy temperaturze stanowiącej „komfort cieplny”, 

która dla zamkniętych pomieszczeń waha się od 18°C do 21°C, optymalna wilgotność 

powietrza dla pracy nauczyciela albo wokalisty powinna wynosić 60–70%. 

W warunkach fizjologicznych oddychamy przez nos, w którym powietrze zewnętrzne 

zostaje ogrzane, oczyszczone z zanieczyszczeń i nawilżone. Podczas intensywnego 

mówienia lub śpiewu wdychamy 3–4 razy więcej powietrza niż przy spokojnym 

oddychaniu, co więcej podczas znacznego wysiłku głosowego oddychamy przez 

usta. Stąd zanieczyszczone, zbyt suche powietrze przedostające się bezpośrednio 

do gardła i krtani powoduje nadmierne wysychanie błon śluzowych. 

Należy: 

– dbać o prawidłową wilgotność powietrza w miejscu pracy (chociażby poprzez 

umieszczenie zbiorników z wodą na kaloryferze, doraźnie można zastosować 

mokre ręczniki), 

– starać się nie przegrzewać pomieszczeń klasowych, 

– często wietrzyć pomieszczenie – podwyższa to wilgotność, 

– przed długim mówieniem wypić łyk letniego niskosłodzonego i niegazowanego 

płynu, czynność tę powtarzać, gdy tylko pojawi się uczucie „suchości w gardle” 

(zawsze wcześniej należy przygotować sobie taki napój), 

– w razie występowania zanikowego zapalenia błony śluzowej gardła i krtani przed 

długim mówieniem rozgryźć kapsułkę witamin A+E. 

Zapylenie 

Jeśli na parapecie w klasie położymy białą kartkę i obejrzymy ją następnego dnia 

będziemy zdziwieni jak duże zapylenie panuje w miejscu pracy. Klasycznym przykładem 

efektu zapylenia jest brud zbierający się na firankach. Jak już wspomniano 

wyżej w czasie mówienia nabieramy powietrze przez usta, które w ten sposób omija 

jamę nosa. Jedną z zasadniczych funkcji jam nosa jest oczyszczanie wdychanego 

powietrza z pyłów (cząstek) o średnicy >5 µm. Cząstki o rozmiarach poniżej 

5 µm mogą docierać nawet do pęcherzyków płucnych. Szkodliwość zapylenia polega 

na jego drażniącym i alergizującym działaniu na błonę śluzową dróg oddechowych 

(w tym krtani), co szczególnie niekorzystnie wpływa na narząd głosu poddany 

dużemu obciążeniu. Należy: 

– regularnie odkurzać pomieszczenia klasy oraz przecierać podłogi wilgotną ścierką, 

– unikać zakładania zasłon i firanek, w których może gromadzić się pył i kurz, 

– wyznaczać dyżurnych do regularnego przecierania parapetów wilgotną szmatką, 

– regularnie spryskiwać (wycierać) kwiaty w klasie (są siedliskiem kurzu), 

– tablicę zawsze wycierać mokrą gąbką (pył z kredy to również czynnik drażniący), 

– w razie istnienia choroby alergicznej stosować się do ogólnych zasad zmniejszenia 

ekspozycji na alergen. 

61

62 


Ruch powietrza 

Ruch powietrza jest ważnym czynnikiem dynamicznym wpływającym na mikroklimat 

zamkniętych pomieszczeń. Wymiana powietrza w miejscu pracy jest bardzo 

ważna, ale musi się odbywać w sposób nieodczuwalny dla człowieka. Ruch powietrza 

powinien zachodzić z prędkością około 0,5 m/s. Większa prędkość ruchu powietrza 

jest odczuwalna i może być szkodliwa; potocznie określamy ją wtedy jako 

„przeciąg”. Nadmierny ruch powietrza może powodować ochłodzenie i nadmierne 

wysychanie błony śluzowej krtani, również poprzez wzrost zapylenia w pomieszczeniu. 

Należy: 

– unikać nadmiernego ruchu powietrza („przeciągów”) podczas mówienia, 

– pomieszczenia wietrzyć krótko i intensywnie, wykorzystując do tego celu np. przerwę. 

Hałas w miejscu pracy 

Natężenie głosu (subiektywnie odczuwane jako głośność) wypowiadanego szeptem 

wynosi około 50 dB, mowy potocznej 65 dB, a krzyku średnio 80 dB. Takie poziomy 

hałasu nie stanowią zagrożenia dla narządu słuchu, mimo to sprzyjają one 

występowaniu chorób narządu głosu. Problem ten dotyczy głównie przedszkolanek 

i nauczycieli szkół podstawowych. Jak wykazały badania przeciętny poziom hałasu 

w przedszkolu wynosi 75–80 dB. Zmusza to osoby mówiące do nadmiernego wysiłku 

głosowego. Typową reakcją na hałas, szczególnie u początkujących pedagogów, 

jest mówienie „podniesionym głosem” – to jest zbyt głośno i wysoko. Powoduje to 

wzrost wartości średniego położenia głosu w czasie mowy, zwiększenie napięcia 

mięśniowego oraz „twarde” nastawienie głosowe. 

Należy: 

– wypracować u dzieci zwyczaj niezbyt głośnego mówienia, 

– nie przekrzykiwać słuchaczy, 

– starać się zapanować nad hałasem swoim autorytetem, 

– mówiąc, starać się wykorzystać okresowe przerwy w hałasie, 

– osoby słabiej słyszące posadzić w pierwszych ławkach, 

– wykorzystywać nowoczesne aparaty wzmacniające głos (mikrofon, wzmacniacz), 

– w razie niemożności opanowania hałasu, ograniczyć mówienie. 

Higiena życia 

Dla prawidłowego funkcjonowania części organizmu, jaką stanowi narząd głosu, 

konieczne jest utrzymywanie w zdrowiu i odpowiedniej kondycji całego ciała. 

Tryb życia codziennego nauczyciela musi uwzględniać czas na pracę, spożywanie 

regularnych posiłków, odpowiednio długi czas na sen czy wypoczynek, relaks, jak 

również na rozrywkę. Dlatego też istotne jest racjonalne wykorzystanie odpoczynku 

podczas przerw między lekcjami. A nie, jak to często bywa głośna rozmowa w pokoju 

nauczycielskim przy mocnej kawie czy herbacie. 

Praca nauczyciela ma charakter statyczny, dlatego też szczególnie istotna jest dbałość 

o sprawność fizyczną. Poprawia ona koordynację oddechowo-ruchową i ogólną 

wydolność układu oddechowego. Prawidłowy oddech to podstawa dla prawidłowego 

funkcjonowania traktu głosowego. Korzystny jest wypoczynek czynny 

oraz nie przeciążanie narządu głosu poza pracą.


Również stres, powodując nadmierne napięcie psychiczne i fizyczne, wpływa niekorzystnie 

na narząd głosu. Dyskomfort, ból, czy uczucie sztywności w obrębie narządu 

głosu jest oznaką napięcia mięśniowego. Zaciśnięte i spięte mięśnie gardła 

wpływają na nieprawidłowy sposób tworzenia głosu, wzmożoną jego męczliwość, 

jak również brak koordynacji oddechowo-fonacyjnej. Należy w miarę możliwości 

unikać stresu i nauczyć się go rozładowywać, stosując odpowiednie techniki i ćwiczenia 

relaksacyjne, rozluźniające mięśnie aparatu mowy i głosu. W tym aspekcie 

niezmiernie ważne jest również wytwarzanie koleżeńskich stosunków międzyludzkich 

wśród pedagogów pracujących w tej samej szkole. Zapobiega to różnym 

urazom psychicznym i socjologicznym wpływającym na powstawanie zaburzeń głosu. 

Infekcje górnych dróg oddechowych istotnie upośledzają czynność narządu głosu. 

Jeśli pojawią się pierwsze oznaki infekcji: ból gardła, chrypka, katar, podwyższona 

ciepłota ciała, konieczne jest szybkie włączenie leczenia oraz ograniczenie lub zupełne 

przerwanie narażenia na wysiłek głosowy w okresie choroby. 

W zawodzie pedagoga niedopuszczalne jest palenie papierosów. Oprócz negatywnego 

wzorca zachowania dla wychowanków dym papierosowy i zawarte w nim 

szkodliwe substancje wpływają wyjątkowo niekorzystnie na narząd głosu. Wdychany 

przez palacza dym tytoniowy powoduje przekrwienie, wysuszenie czy też zapalenie 

błony śluzowej całego traktu głosowego. Bez zaprzestania palenia papierosów 

niemożliwe jest pełne wyleczenie niektórych powszechnych chorób górnych dróg 

oddechowych (takich, jak przewlekłe zanikowe zapalenie błony śluzowej gardła), 

a także skuteczna rehabilitacja narządu głosu. 

Równie niekorzystny wpływ na fałdy głosowe ma nadmierne spożywanie mocnej 

kawy i herbaty. Zawarta w nich kofeina (kawa) czy teina (herbata) są czynnikami 

szkodliwymi i przyczyniają się do wysuszenia błony śluzowowej fałdów głosowych. 

Powoduje to uczucie suchości w gardle, ustach, ciągłe chrząkanie i zmianę jakości 

tworzonego głosu. 

Przestrzeganie wyżej wymienionych zasad higieny głosu (załącznik nr 4) jest podstawą, 

bez której nie możemy się obyć, jeśli planujemy zachować głos na długie 

lata. Odstępstwa od nich i zaniedbania w zakresie prawidłowej higieny prędzej 

czy później negatywnie odbiją się na kondycji aparatu głosowego. 

63

64 


Słowniczek wyrazów i określeń 

Słowniczek wyrazów i określeń 

Artykulacja – ruchy języka, podniebienia, warg, policzków oraz naprzemienne 

rozwieranie i zwieranie szczęk, powodujące wytworzenie głosek; czyste i wyraźne 

realizowanie dźwięku 

Deprywacja – pozbawienie organizmu czegoś ważnego (bodźców sensorycznych, 

potrzeb fizjologicznych i psychicznych) 

Dźwięk – psychofizyczne odczucie zjawiska akustycznego 

Fala głosowa – podłużne drgania środowiska materialnego (stałego, ciekłego lub gazowego), 

oddziałujące na narząd słuchu 

Fałd głosowy – zasadniczy element strukturalny głośni, zbudowany z więzadła, mięśnia 

głosowego, tkanki łącznej, naczyń i nerwów, pokryty przesuwalną w stosunku 

do podłoża błoną śluzową 

Fonacja – wydawanie głosu przez człowieka, generowanie dźwięku w krtani 

Foniatra – lekarz, specjalista w zakresie zaburzeń głosu, słuchu, mowy i języka; 

specjalizacja związana z otolaryngologią 

Głośnia – część krtani utworzona przez zwrócone do siebie wolne brzegi (wargi głosowe) 

fałdów głosowych i powierzchnie przyśrodkowe chrząstek nalewkowatych 

Logopeda – specjalista zajmujący się rozwojem mowy pod względem fonetycznym, gramatycznym 

i leksykalnym, zapobieganiem powstawaniu wad mowy oraz ich rehabilitacją 

Mowa – zasób wyrazów, wyrażeń i zwrotów łączonych w wypowiedzi według 

reguł gramatycznych używanych przez ludzi w celu porozumiewania się 

Narząd głosu – część organizmu ludzkiego pełniąca funkcję wytwarzania dźwięków 

i mowy, obejmuje liczne struktury anatomiczne, wśród których najważniejszą rolę 

odgrywa krtań 

Rezonatory głosowe – przestrzenie powietrzne, odgrywające ważną rolę w nadawaniu 

głosowi odpowiedniej siły i modulacji, dzięki czemu pierwotnie powstały 

w krtani dźwięk uzyskuje właściwy dla danej głoski, „kształt akustyczny”, barwę 

Stroboskopia – podstawowa metoda instrumentalna badania czynności fonacyjnych głośni 

Wargi głosowe – brzegi przyśrodkowe fałdów głosowych ograniczające część 

przednią głośni 

65

66 


Literatura 

Literatura 

1. Dudek B., Waszkowska M., Hanke W.: Ochrona zdrowia pracowników przed 

skutkami stresu zawodowego, Łódź, Instytut Medycyny Pracy, 1999. 

2. Gawrońska M.: Podstawy wymowy i impostacji głosu. Wrocław, 2001. 

3. Kubiak Sz., Wiskirska-Woźnica B., Demenko G.: Zarys higieny narządu głosu. 

WSHE, 2006. 

4. Niebudek-Bogusz E.: Postępowanie w dysfoniach zawodowych w krajach Unii 

Europejskiej i na świecie, Medycyna Pracy 2009, 60(2): 151–158 

5. Niebudek-Bogusz E.: Zaburzenia głosu o podłożu zawodowym. Problemy laryngologiczne 

w codziennej praktyce, 2006, 51: 2–10 

6. Obrębowski A.: Narząd głosu i jego znaczenie w komunikacji społecznej. 

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego, Poznań 2008. 

7. Pruszewicz A., Obrębowski A., Wiskirska-Woźnica B., Wojnowski W.: 

W sprawie kompleksowej oceny głosu – własna modyfikacja testu samooceny 

niesprawności głosu (Voice Handicap Index), Otolaryngologia Polska, 2004; 

58: 547–549 

8. Przybysz-Piwkowa M.: Emisja głosu nauczyciela. Wybrane zagadnienia. 

COKN, 2006. 

9. Pyżalski J.: Obciążenia psychospołeczne w miejscu pracy pedagoga związane 

z niewłaściwymi zachowaniami uczniów. Medycyna Pracy, 2008; 

59(4): 307–313 

10. Pyżalski J., Plichta P.: (2007) Kwestionariusz Obciążeń Zawodowych Pedagoga 

(KOZP). Podręcznik. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007. 

11. Ross S.: Dysphonia: osteopathic treatment. Journal of Bodywork and Movement 

Therapies 1999; 3(3): 133–142. 

12. Rubin J.S., Lieberman J., Harris T.M.: Laryngeal manipulation, Otolaryngol Clin 

North Am 2000; 33(5): 1017–34. 

13. Seiwert Lothar J.: Jak organizować czas. Wydawnictwo Naukowe PWN, 

Waraszawa 1998. 

14. Selye H.: Stres okiełznany. Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa, 1997. 

15. Śliwińska-Kowalska M.: Głos narzędziem pracy. Poradnik dla nauczycieli. 

Łódź, 1999. 

16. Śliwińska-Kowalska M., Fiszer M., Kotyło P., Ziatkowska E., Stępowska M., 

Niebudek-Bogusz E.: Ocena wpływu ćwiczeń techniki emisji głosu na stan 

narządu głosu u uczniów kolegium nauczycielskiego. Medycyna Pracy, 2002; 

53; 3: 229–232 

17. Toczyska B.: Elementarne ćwiczenia dykcji. Gdańsk, 2007. 

18. Toczyska B.: Głośno i wyraźnie. GWP, Gdańsk 2007. 

67

68 


19. Travers C. J., Cooper C. L.: Mental health, job satisfaction and occupational 

stress among the teachers work stress, 1993, 7(3) 203–219 

20. Walczak-Deleżyńska M.: Aby język giętki… (wybór ćwiczeń artykulacyjnych 

od J. Tennera do B. Toczyskiej). PWST Kraków, 2001. 

21. Wilson Elisabeth.: Uodpornij się na stres. Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2009. 

22. Zalesska-Kręcicka M., Kręcicki T., Wierzbicka E.: Głos i jego zaburzenia. 

Zagadnienia higieny i emisji głosu. Polskie Stowarzyszenie Pedagogów Śpiewu 

we Wrocławiu, 2004. 

Załączniki 

1. Kwestionariusz VHI 

2. Kwestionariusz Obciążeń Zawodowych Pedagoga 

3. Ćwiczenia motoryki narządów artykulacyjnych 

4. 

Podstawowe zasady higieny głosu

ZAŁĄCZNIK NR 1 

Data badania ...................... 

WSPÓŁCZYNNIK NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI GŁOSOWEJ 

Voice Handicap Index (VHI) w modyfikacji Pruszewicza i wsp.* 

Imię i nazwisko .............................................. 

Data urodzenia .............................................. 

(Proszę zakreślić kółkiem jedną odpowiedź w każdym z pytań, na wszystkie pytania 

proszę dać odpowiedzi, Dziękuję!) 

1. Ludzie mają kłopoty ze 

zrozumieniem mnie w pomieszczeniu 

w którym panuje 

hałas. 

2 . Niekiedy rodzina w domu 

ma kłopoty ze zrozumieniem 

tego, co do nich mówię. 

3. Używam rzadziej telefonu 

ponieważ ludzie nie rozumieją 

tego, co do nich mówię. 

4. Unikam zabierania głosu 

w miejscach publicznych. 

5. Ludzie w bezpośredniej rozmowie 

proszą mnie o powtórzenie 

wypowiedzi. 

6. Unikam kontaktu z przyjaciółmi, 

sąsiadami, krewnymi 

z powodu mojego głosu. 

SAMOOCENA STANU FUNKCJONALNEGO 

nigdy prawie 

nigdy 

nigdy prawie 

nigdy 

nigdy prawie 

nigdy 

nigdy prawie 

nigdy 

nigdy prawie 

nigdy 

nigdy prawie 

nigdy 

czasami prawie 

zawsze 


zawsze 


zawsze 

zawsze 

zawsze 

zawsze 


zawsze 

zawsze 


zawsze 

zawsze 


zawsze 

Załączniki 

zawsze 

* Pruszewicz A., Obrębowski A., Wiskirska-Woźnica B., Wojnowski W.: W sprawie kompleksowej 

oceny głosu – własna modyfikacja testu samooceny niesprawności głosu (Voice 

Handicap Index), Otolaryngologia Polska, 2004; 58: 547–549 

69

70 


7. Mój głos jest słaby, z trudem 

słyszany przez innych. 

8. Moje kłopoty głosowe ograniczają 

moje życie osobiste 

i społeczne. 

9 Czuje się odsunięty od konwersacji 

z powodu mojego 

głosu. 

10 Moje problemy głosowe powodują, 

że mniej zarabiam. 

nigdy prawie 

nigdy 

nigdy prawie 

nigdy 

nigdy prawie 

nigdy 

nigdy prawie 

nigdy 


zawsze 

zawsze 


zawsze 

zawsze 


zawsze 


zawsze 

zawsze 

zawsze 

SAMOOCENA STANU EMOCJONALNEGO 

11 Ludzie są zirytowani moim nigdy prawie czasami prawie zawsze 

głosem. 

nigdy 

zawsze 

12 Mam wrażenie, że ludzie nie nigdy prawie czasami prawie zawsze 

rozumieją moich dolegliwości 

związanych z głosem. 

nigdy 

zawsze 

13 Moje kłopoty z głosem dener- nigdy prawie czasami prawie zawsze 

wują mnie. 

nigdy 

zawsze 

14 Ograniczyłam(em) kontakty to- nigdy prawie czasami prawie zawsze 

warzyskie stając się odludkiem 

z powodu zaburzeń głosu. 

nigdy 

zawsze 

15 Z powodu mojego głosu czu- nigdy prawie czasami prawie zawsze 

ję się niepełnosprawny. 

nigdy 

zawsze 

16 Jestem zły, kiedy ludzie każą nigdy prawie czasami prawie zawsze 

mi powtarzać. 

nigdy 

zawsze 

17 Czuje się zakłopotany, kiedy nigdy prawie czasami prawie zawsze 

ludzie nie rozumieją tego, co 

do nich mówię. 

nigdy 

zawsze 

18 Z powodu kłopotów z głosem nigdy prawie czasami prawie zawsze 

czuje się mniej kompetentny 

zawodowo. 

nigdy 

zawsze 

19 Wstydzę się swoich kłopotów nigdy prawie czasami prawie zawsze 

związanych z głosem. 

nigdy 

zawsze 

20 Kiedy rozmawiam z inny- nigdy prawie czasami prawie zawsze 

mi odczuwam wewnętrzne 

napięcie z powodu mojego 

głosu. 

nigdy 

zawsze

SAMOOCENA STANU FIZYCZNEGO 

21 Brakuje mi powietrza przy nigdy prawie czasami prawie 

mówieniu. 

nigdy 

zawsze 

22 Ludzie często pytają, co się nigdy prawie czasami prawie 

stało z moim głosem. 

nigdy 

zawsze 

23 Nie mogę przewidzieć nagle nigdy prawie czasami prawie 

występujących zmian w czystości, 

wyrazistości mojego głosu. 

nigdy 

zawsze 

24 Staram się tak zmieniać głos, nigdy prawie czasami prawie 

aby brzmiał w moim odczuciu 

lepiej. 

nigdy 

zawsze 

25 Mówienie jest dla mnie du- nigdy prawie czasami prawie 

żym wysiłkiem. 

nigdy 

zawsze 

26 Mój głos pogarsza się wieczorem. nigdy prawie czasami prawie 

nigdy 

zawsze 

27 Mój głos jest skrzeczący i suchy. nigdy prawie czasami prawie 

nigdy 

zawsze 

28 Wydaje mi się że tworzę głos nigdy prawie czasami prawie 

z wysiłkiem. 

nigdy 

zawsze 

29 Brzmienie mojego głosu jest nigdy prawie czasami prawie 

zmienne w ciągu dnia. 

nigdy 

zawsze 

30 Mój głos słabnie w trakcie nigdy prawie czasami prawie 

mówienia. 

nigdy 

zawsze 

Załączniki 

zawsze 

zawsze 

zawsze 

zawsze 

zawsze 

zawsze 

zawsze 

zawsze 

zawsze 

zawsze 

Dziękujemy za wypełnienie kwestionariusza 

Nie zapomnij o zakreśleniu kółkiem jednej odpowiedzi dla każdego pytania! 

WYNIK OGÓLNY VHI .............................................. 

Stan funkcjonalny ................................................. 

Stan emocjonalny ................................................. 

Stan fizyczny. .................................................... 

71

72 


ZAŁĄCZNIK NR 1 c.d. 

INTERPRETACJA WYNIKÓW KWESTIONARIUSZA VHI 

Kwestionariusz samooceny głosu VHI zawiera 30 zdań, umieszczonych w 3 skalach: 

1. samoocena stanu funkcjonalnego 

2. samoocena stanu emocjonalnego 

3. samoocena stanu fizycznego 

Pytania sfery funkcjonalnej opisują wpływ zaburzeń głosu na codzienną aktywność 

społeczno–zawodową; sfery emocjonalnej – odczucia chorego w stosunku do 

własnego głosu, zaś sfery trzeciej – dotyczą odczuwanych dolegliwości fizycznych 

związanych z chorobą narządu głosu. Wszystkie podgrupy posiadają po 10 zdań. 

Osoba badana przy każdym stwierdzeniu wskazuje 1 z 5 podanych odpowiedzi. 

Odpowiedzi są punktowane w skali 0–4, przy czym nigdy to 0 punktów, prawie 

nigdy – 1, czasami – 2, prawie zawsze – 3, zawsze – 4 punkty. Wynik całkowity VHI 

wynosi od 0 do 120 punktów. 

Uzyskanie wartości w granicy 0–30 określa się niewielką niesprawnością głosu; 

31–60 to średnia niesprawność głosu zaś wynik w zakresie 61–120 punktów oznacza 

poważną niesprawność głosu. 

UWAGA: W przypadku przekroczenia wartości 30 punktów zgłoś się do lekarza 

foniatry lub laryngologa.


Kwestionariusz Obciążeń Zawodowych Pedagoga (KOZP)* 

Piotr Plichta i Jacek Pyżalski Kwestionariusz Obciążeń Zawodowych Pedagoga (KOZP) 

Podręcznik, Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2007 

WERSJA A 

Imię i nazwisko ................................................... 

Data urodzenia ................................................... 

Data badania ..................................................... 

Staż pracy w oświacie (lata. .......................................... 

Wykształcenie .................................................... 

Szanowna Pani, Szanowny Panie, 

Poniżej przedstawiono czynniki, które mogą występować w P. pracy i być dla 

P. dokuczliwe. Proszę ocenić jak często te czynniki występują w P. pracy (kolumna 1). 

Następnie proszę określić, przy tych, które P. wybrał(a), jak bardzo są one dla 

P. obciążające (kolumna 2). Proszę o zakreślenie kółkiem odpowiedniej cyfry 

na pięciostopniowych skalach w obu kolumnach. 

W kolumnie 1: 1 – nie występuje; 5 – występuje bardzo często 

W kolumnie 2: 1 – nie jest obciążający; jest skrajnie obciążający 

1. 

Występuje 

u mnie 

w pracy 

Załączniki 

2. 

Jest dla 

mnie obciążające 

1 Podopieczni przychodzą na moje zajęcia pod wpływem 

alkoholu lub innych substancji odurzających. 

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

2 Wychowankowie kierują przeciwko mnie agresję 

fizyczną. 

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

3 Wychowankowie próbują mną manipulować. 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

4 Wchodzę w konflikty z innymi instytucjami zajmującymi 

się moimi wychowankami. 

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

* Pyżalski J., Plichta P.: (2007) Kwestionariusz Obciążeń Zawodowych Pedagoga (KOZP). 

Podręcznik. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007. 

73

74 


5 Wychowankowie wulgarnie się do mnie odnoszą. 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

6 Rodziny podopiecznych kłócą się ze mną. 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

7 Pomieszczenia socjalne dla pracowników 

są niezadowalające. 

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

8 Podopieczni kwestionują sens zajęć prowadzonych 

przeze mnie. 

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

9 Między przełożonymi a mną występują kłótnie. 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

10 Moi wychowankowie popełniają czyny niezgodne 

z prawem. 

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

11 Trudno mi pomóc wychowankom mimo, że chcę. 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

12 Moi współpracownicy nie pomagają mi. 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

13 Zajmuję się zbyt dużą liczbą wychowanków. 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

14 Moi przełożeni nie wspierają mnie. 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

15 Zarabiam niewspółmiernie mało w stosunku do 

nakładu pracy. 

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

16 Programy nauczania i plany są przeładowane. 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

17 Mam zbyt mały wpływ na to co realizuję w placówce. 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

18 Moi współpracownicy rywalizują ze mną. 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

19 Pomimo moich wysiłków wychowankowie nie 

nabywają pożądanych sprawności. 

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

20 Na pozytywne zmiany w zachowaniu wychowanków 

muszę zbyt długo czekać. 

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 

Proszę sprawdzić, czy żadne pytanie nie zostało opuszczone! 

W Kwestionariuszu Obciążeń Zawodowych Pedagoga (Pyżalski i Plichta, 2007) 

można wyliczyć wyniki w skali globalnej oraz w następujących podskalach (zawsze 

jest to suma punktów w kolumnie drugiej): 

1. Sytuacje konfliktowe (SK) (pkt 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10) 

Podskala ta dotyczy obciążeń związanych z negatywnymi relacjami z innymi osobami, 

z którymi pedagog ma do czynienia w pracy. Chodzi przede wszystkim o wychowanków 

(np. agresja werbalna lub fizyczna, nieposłuszeństwo, używanie środków 

psychoaktywnych, manipulacja, itp). Dotyczą jednak one także pozostałych osób, 

tj. przełożonych oraz przedstawicieli innych instytucji zajmujących się wychowankiem 

oraz rodziców podopiecznych (konflikty). 

2. Obciążenia Organizacyjne (OO) (pkt 7, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18) 

Podskala ta mierzy obciążenia związane z aspektami organizacyjnymi zarówno 

na poziomie makro, jak i konkretnej placówki oświatowej. W grę wchodzą tutaj 

takie aspekty obciążeń organizacyjnych jak:

– Brak wsparcia społecznego ze strony przełożonych i współpracowników 

– Przeciążenie pracą 

– Niezadowolenie z socjalnych warunków pracy, w tym wynagrodzenia. 

3. Brak Sensu Pracy (BSP) (pkt 11, 19, 20) 

Podskala ta mierzy obciążenia wynikające z braku efektów lub zbyt długiego oczekiwania 

na efekty pracy. Przede wszystkim chodzi tutaj o brak postępów w rozwoju 

podopiecznych. 

SK+OO+BSP=Wynik Globalny 

Normy stenowe dla Wyniku Globalnego (WG) dla kobiet i mężczyzn (suma punktów 

dla kolumny drugiej KOZP) 

Steny Wyniki 

Kobiety 

WS 

Mężczyźni 

WS 

1 niskie 20–22 20–23 

2 niskie 23–25 24–26 

3 niskie 26–27 27 

4 niskie 28–32 28–34 

5 przeciętne 33–38 35–41 

6 przeciętne 39–43 42–48 

7 wysokie 44–45 49–61 

8 wysokie 46–56 62–66 

9 wysokie 57–63 67–69 

10 wysokie 64–100 70–100 

WS – Wynik surowy w punktach 

Normy stenowe dla podskali „Sytuacje Konfliktowe”(SK) (suma punktów dla kolumny 

drugiej KOZP) 

Steny Wyniki WS 

4 niskie 9 

5 przeciętne 10 

6 przeciętne 11–12 

7 wysokie 13–16 




Załączniki 

75

76 


Normy stenowe dla podskali „Obciążenia Organizacyjne”(OO) (suma punktów 

dla kolumny drugiej KOZP) 


1 niskie 8 

2 niskie 9 

3 niskie 10–11 

4 niskie 12–14 







Normy stenowe dla podskali „Brak Sensu Pracy”(BSP) (suma punktów dla kolumny 

drugiej KOZP) 


2 niskie 3 

3 niskie 4 

4 niskie 5 


6 przeciętne 8 


8 wysokie 12 


10 wysokie 15 

UWAGA: W przypadku uzyskania wyniku przeciętnego bądź wysokiego w skali globalnej 

lub jakiejkolwiek z podskal warto rozważyć skorzystanie ze wsparcia psychologicznego.

.ZAŁĄCZNIK NR 3 

ĆWICZENIA MOTORYKI NARZĄDÓW ARTYKULACYJNYCH 

1. ĆWICZENIA PODNIEBIENIA MIĘKKIEGO 

– Przy szeroko otwartej jamie ustnej ćwicz wdech przez nos, wydech przez usta. 

Zwróć uwagę na ruchy podniebienia miękkiego w lusterku. 

– Gwizdaj na różnych wysokościach dźwięków. Początkowo z zatkanym nosem, 

później bez zacisku skrzydełek nosa. 

– Śmiej się: hahahha…, hihihihii…, hohohoho…, hehehe… 

– Wymawiaj połączenia głosek: 

– gi ga go ge gu 

– ki ka ko ke ku 

Powtarzaj każdy wers kilkakrotnie, zwiększając tempo mowy. 

– Wymawiaj wyraźnie: 

– kap–kap–kap–kap–… 

– ak– ka ok– ko ek– ke uk–ku ik– ki yk– ky 

– ag– ga og– go eg– ge ug– gu ig– gi ug– gy 

– Wymawiaj sylaby i różne połączenia spółgłosek k, g z samogłoskami np. 

ogo, uku, ugu, eke, ege, oku, uku, aka, kuk, itd. 

– Wymawiaj wyraźnie, przedłużając zwarcie warg na głosce „p” 

– apa opo upu epe ypy ipi 

– ap op up ep yp ip 

– pa po pu pe py pi 

– Ziewaj przy nisko opuszczonej żuchwie: wdech przez nos, wydech ustami przy 

szeroko otwartej jamie ustnej. Obserwuj w lusterku jak pracuje podniebienie 

miękkie podczas pierwszej fazy ziewania. Zwróć uwagę na ruch języczka podniebiennego 

ku górze. 

– Połącz ziewanie ze „śpiewem” samogłosek. 

– Wyobraź sobie, że nagle zachwycasz się czymś lub spotkała cię bardzo miła niespodzianka. 

Ćwicz taki naturalny odruch zachwytu/zaskoczenia jak najczęściej. 

W lusterku zauważ przestrzeń, która pojawia się w jamie ustnej i zobacz, jak 

pracuje języczek podniebienny. 

– Chrap na wdechu i wydechu. 

2. ĆWICZENIA ŻUCHWY 

– Przy zamkniętych wargach opuszczaj i unosimy żuchwę. 

– Swobodnie ziewaj bez wydawania głosu. 

Załączniki 

77

78 


– Zamknij usta. Opuszczaj żuchwę spokojnie i powoli, starając się otworzyć jak 

najbardziej jamę ustną, ale bez nadmiernego napinania mięśni i tak by nie krępować 

swobody warg. Staraj się podczas wykonywania tego ćwiczenia zachować 

ich naturalny układ. 

– Wykonuj szybkie, drobne ruchy żuchwą wymawiając jednocześnie głoskę www. 

– Opuszczaj i unoś żuchwę ku górze. Podczas opuszczania pilnuj, by żuchwa lekko 

się cofała. 

– Naśladuj żucie trawy przez krowę – przeżuwaj. Język utrzymuj swobodnie spoczywający 

na dnie jamy ustnej. 

3. ĆWICZENIA JĘZYKA 

– Opuść żuchwę i połóż swobodnie bezwładny język na dolnej wardze– spłaszczony 

i rozszerzony tak, by jego boki dotykały kącików warg 

– Opuść żuchwę. A następnie ruchem okrężnym oblizuj wargi. 

– Otwórz szeroko usta, następnie koniuszkiem języka dotykaj naprzemiennie kącików 

ust. 

– Językiem wykonuj ruchy wewnątrz jamy ustnej– na boki, ku górze i ku dołowi. 

– Przy szeroko otwartej buzi licz czubkiem języka zęby górne najpierw od zewnętrznej, 

następnie od wewnętrznej strony. 

– Czubkiem języka wędruj od zębów górnych do podniebienia miękkiego. 

– Wymawiaj szybko: 

tktktktktktkt…, ckckckckc…, czkczkczk…, 

– Naśladuj bieg konia uderzając czubkiem języka o podniebienie twarde. 

– Mlaskaj czubkiem języka. 

– Otwórz usta, wysuwaj szeroki język w kierunku brody i unoś zwężony w kierunku nosa. 

– Przy nieruchomej, opuszczonej nisko żuchwie naśladuj wymawianie: 

la– lo– le– lu– la– lo– le– lu… 

4. ĆWICZENIA WARG 

– Udawaj cmokanie, parskanie. 

– Nadymaj policzki, po czym gwałtownie uwolnij nagromadzone w jamie ustnej 

powietrze. 

– Ściągamy usta, jak przy wymowie samogłoski u, a następnie spłaszczamy, cofając 

kąciki jak przy wymowie samogłoski i. 

– Nałóż górną wargę na dolną, i odwrotnie – dolną na górną. 

– Wykonujemy naprzemiennie dziubek a następnie szeroki uśmiech. 

– Wymawiaj samogłoski u,o,a,e,i, y z przesadną artykulacją.

– Wymawiaj krótko, dobitnie: 

ła ła ła ła ła… 

łe łe łe łe łe… 

ły ły ły ły ły… 

ło ło ło ło ło… 

łu łu łu łu łu… 

– Usta ułóż w „ryjek”, następnie przesuwaj na zamianę raz w lewo, raz w prawo. 

5. ĆWICZENIA POLICZKÓW 

Załączniki 

– Masaż policzków. 

– Delikatnie opukuj policzki opuszkami palców. 

– Rozmasuj policzki ruchem okrężnym, rozcieraj je. 

– Nadbierz powietrze tak, by wypchnąć policzki; następnie powietrze przesuwaj 

wewnątrz w prawo, w lewo, dookoła. 

– Nabierz powietrza, utrzymaj nadęte policzki prze chwilę, po czym gwałtownie 

wypuszczaj powietrza. 

– Nadymaj policzki powietrzem, po czym powoli je wypuszczaj przez stulone wargi. 

– Wciągaj i nadymaj policzki („gruby-chudy policzek”). 

– Wypychaj policzki językiem. 

79

80 



Podstawowe zasady higieny głosu: 

Unikaj: – mówienia czy śpiewania na zimnym powietrzu; 

– mówienia podniesionym głosem; 

– częstej rozmowy przez telefon; 

– przebywania w pomieszczeniach, w których jest hałas; 

– unikaj przeciągów; 

Ważne: – oszczędzaj głos w czasie choroby szczególnie podczas przeziębienia 

i infekcji górnych dróg oddechowych; 

– pij 6–8 szklanek napojów niegazowanych dziennie; jeśli masz problem 

z głosem, a stan ten utrzymuje się ponad dwa tygodnie, koniecznie 

odwiedź swojego lekarza laryngologa; 

Ogranicz: – picie zimnych napojów, mocnej kawy i herbaty; 

– spożywanie w dużej ilości napojów gazowanych i alkoholowych; 

– spożywanie ostrych przypraw; 

– hałas podczas mówienia, zamykając okna i drzwi; 

Należy: – dbać o prawidłowe oddychanie, artykulację i technikę emisji; 

– pamiętać o swobodnym rozpoczęciu mówienia bez zbędnych napięć 

w okolicy gardła i szyi; 

– mówić zachowując naturalną wysokość głosu; 

– pamiętać o przerwach na oddech, nie staraj się wszystkiego powiedzieć 

na jednym wydechu; 

Pamiętaj: – zachowaj spokój i opanowanie podczas wystąpień publicznych; 

– podczas rozmowy zwróć twarz w stronę rozmówcy; 

– mów zachowując swobodnie wyprostowaną postawę i uniesioną głowę; 

– 

popijaj wodę podczas mówienia;

Rehabilitacja zawodowych zaburzeń głosu

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?